Μια (διαφορετική) βαλκανική ιστορία

«Θέλουμε να σας πούμε μία ιστορία. Τη δική σας ιστορία». Μέσα από τη φωτογραφία, το βίντεο, τη λογοτεχνική αφήγηση και το θεατρικό παιχνίδι, μία πρωτότυπη «περιοδεύουσα» έκθεση φιλοδοξεί να φέρει τους λαούς των Βαλκανίων σε επαφή με ένα κομμάτι της ιστορίας τους που επιμένουν να αγνοούν: την κοινή βαλκανική κληρονομιά της οθωμανικής περιόδου.

Οι έννοιες «κληρονομιά» και «οθωμανική» ακούγονται ως αμοιβαίως αποκλειόμενες στα αφτιά χιλιάδων Ελλήνων που έχουν μεγαλώσει με την κυρίαρχη ιδεολογία που παρουσιάζει το οθωμανικό παρελθόν ως μια ζοφερή περίοδο υποδούλωσης που αξίζει να… αγνοηθεί. Η Ιστορία συχνά μοιάζει να «διακόπτεται» το 1453 και να ξαναρχίζει το 1821, με αποτέλεσμα να παραβλέπεται η ιστορία των πολυεθνικών Βαλκανίων όπου εθνότητες, γλώσσες, θρησκείες και κουλτούρες συμβίωναν αρμονικά. Αυτό το αγνοημένο κομμάτι της ιστορίας στοχεύει να φέρει στο φως η έκθεση «A Balkan tale» (Μία βαλκανική ιστορία) που διοργανώνεται από το Ινστιτούτο Γκαίτε με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αν ο τρόπος χρήσης της ιστορίας επηρεάζει την συνύπαρξη εθνών και εθνοτήτων, τότε η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της οθωμανικής περιόδου είναι κάθε άλλο παρά αδιάφορη για το μέλλον των Βαλκάνιων λαών. «Το 2012 έχει ξεχωριστή σημασία για τη βαλκανική χερσόνησο, καθώς φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τους Βαλκανικούς Πολέμους. Είναι ενδιαφέρον ότι στην παραδοσιακή διδασκαλία της ιστορίας, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι θεωρούνται η «αρχή» μιας περιόδου αλλαγών για τα Βαλκάνια, μιας περιόδου που συνοδεύεται από την αυτοδιάθεση των λαών, τον εθνικισμό και το φιλελευθερισμό», αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα» η κυρία Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και υπεύθυνη για την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης.

«Εμείς, λοιπόν, αποφασίσαμε να αντιστρέψουμε αυτή την ιδέα, να θέσουμε στο «τέλος» τους Βαλκανικούς Πολέμους και να παρουσιάσουμε ένα ταξίδι στην περίοδο που προηγήθηκε – μια περίοδο κατά την οποία οι λαοί των Βαλκανίων συμβίωναν αρμονικά. Στόχος μας είναι να προκαλέσουμε το δημόσιο διάλογο για την κοινή ιστορία των Βαλκανίων και να συμβάλουμε στη διατήρηση και προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής», προσθέτει.

Μπορούν, ωστόσο, οι Έλληνες να ταξιδέψουν στο χρόνο και να επισκεφτούν νοερά μια εποχή που για δεκαετίες επέμεναν να αγνοούν; «Τα ίχνη αυτής της εποχής υπάρχουν παντού γύρω μας – αρκεί να είμαστε διατεθειμένοι να τα δούμε», αντιτείνει η κυρία Ρέα Αποστολίδη, ιστορικός και υπεύθυνη παραγωγής της εταιρίας ΑΝΕΜΟΝ που έχει αναλάβει να παρουσιάσει στο πλαίσιο της έκθεσης το ντοκιμαντέρ «Ξεχασμένα Βαλκάνια». «Τα μνημεία της οθωμανικής περιόδου βρίσκονται διασκορπισμένα σε όλες τις χώρες των Βαλκανίων. Τζαμιά, εκκλησίες, συναγωγές, αγορές, φρούρια, γέφυρες, κατοικίες, λουτρά, υδραγωγεία, διοικητήρια – ίχνη μιας εποχής που εκτείνεται από τον 14^ο ως τις αρχές του 20^ου αιώνα! Κι όμως, σύμφωνα με τελευταίες μελέτες, πάνω από το 98% των μνημείων της οθωμανικής περιόδου έχουν καταστραφεί. Αιτία αυτού του φαινομένου είναι ότι οι λαοί των Βαλκανίων δεν έχουν κατορθώσει ακόμα να δουν αυτή την πτυχή της ιστορίας τους ως «δική τους» αλλά επιμένουν να την αντιλαμβάνονται ως κάτι ξένο. Αυτό φιλοδοξούμε να αλλάξουμε», τονίζει η κυρία Αποστολίδη.

Με αυτό το γνώμονα η αφήγηση της «Βαλκανικής Ιστορίας» αναπτύσσεται γύρω από μία «περιοδεύουσα» έκθεση φωτογραφίας, σε συνεργασία με πέντε νέους διακεκριμένους φωτογράφους από την Αθήνα, το Βελιγράδι, τα Σκόπια, τα Τίρανα και το Πρίζρεν. Οι φωτογραφίες αφορούν πενήντα μνημεία που χτίστηκαν κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και συνοδεύονται από κείμενα σχετικά με την κατασκευή, τη χρήση και την ιστορία τους. «Η ειδοποιός διαφορά σε σχέση με άλλες εκθέσεις είναι ότι τα μνημεία αυτά δεν τα αντιλαμβανόμαστε ως απλά αρχιτεκτονικά κτίσματα. Αντιθέτως, τα βλέπουμε ως οργανισμούς που μεταβάλλονταν μαζί με την ιστορία των λαών. Εκκλησίες έγιναν τζαμιά και στη συνέχεια ξαναέγιναν εκκλησίες. Λουτρά έγιναν φυλακές και αργότερα νοσοκομεία. Οι σημερινές χρήσεις των μνημείων είναι εξίσου ενδιαφέρουσες, αν και πολλά από αυτά είναι κατεστραμμένα. Εν τέλει αυτό που έχει σημασία δεν είναι η «ομορφιά» του μνημείου αλλά η ιστορία που έχει να μας πει», καταλήγει η κυρία Αποστολίδη.

Οι συντελεστές της έκθεσης φιλοδοξούν να αλλάξουν τη νοοτροπία των πολιτών των χερσονήσου, με στόχο η κοινή βαλκανική κληρονομιά να αποκατασταθεί στη συλλογική συνείδηση. Πόσο εφικτό είναι αυτό, ωστόσο, τη στιγμή που η διδασκαλία της ιστορίας εν πολλοίς δεν έχει αλλάξει στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δεκαετίες; «Η μουσειοπαιδαγωγική μπορεί να μετατρέψει τον πολιτισμό σε αντικείμενο εκπαίδευσης, μέσα από διαδραστικές δραστηριότητες, προβολές βίντεο, κατασκευές και παιχνίδια ρόλων. Οι εν λόγω δραστηριότητες επιδρούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των μαθητών και – όταν γίνονται σε συνεργασία με τους καθηγητές – μπορούν να οδηγήσουν σε ουσιαστική ευαισθητοποίηση», αναφέρει η κυρία Νίκη Δάφνη, φιλόλογος και μουσειοπαιδαγωγός στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης το οποίο θα διοργανώσει ειδικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα για σχολικές ομάδες από έκτη δημοτικού ως τρίτη γυμνασίου, στο πλαίσιο της έκθεσης «A Balkan Tale». «Εμείς δε μπορούμε να αλλάξουμε τα βιβλία της ιστορίας. Μπορούμε όμως να κινήσουμε το ενδιαφέρον των παιδιών, να τα βοηθήσουμε να ταξιδέψουν στο παρελθόν και να γοητευθούν από αυτό», καταλήγει η ίδια.

Η έκθεση θα διαρκέσει από τις 10 Φεβρουαρίου ως τις 8 Απριλίου 2012. Τα εγκαίνια θα πραγματοποιηθούν την Πέμπτη, 9 Φεβρουαρίου 2012, στις 7 μ.μ στο Λουτρό των Αέρηδων, Κυρρήστου 8, Πλάκα. Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (ΜΕΛΤ)

Παρουσίαση Εγχειρήματος (Φιλμ & Συζήτηση): 10 Φεβρουαρίου 2012, 8.30 μ.μ., Goethe-Institut, Ομήρου 14-16

Η έκθεση θα παρουσιασθεί αρχικά στην Αθήνα και στη συνέχεια στην Θεσσαλονίκη, στο Βελιγράδι, στην Πρίστινα, στα Σκόπια, στα Τίρανα, στην Γερμανία, και στις Βρυξέλλες.