Το ρολόι «μόνο λίγο καιρό ξαποσταίνει»

Ολες οι γενιές του προηγούμενου αιώνα, σε όλον τον κόσμο, μεγάλωσαν με μια κοινή παράδοση: το δώρο ενηλικίωσης του παιδιού ήταν ένα καλό ρολόι, για να πηγαίνει στη δουλειά στην ώρα του. Και όλοι οι γονείς γνώριζαν ότι τα ακριβέστερα ρολόγια τα έφτιαχναν κάτι υπομονετικοί μερακλήδες ωρολογοποιοί, στην Ελβετία. Η κοινή αυτή παραδοχή συνετέλεσε στο οικονομικό θαύμα της χώρας των Αλπεων –συν το «τραπεζικό θαύμα» της ανοσίας της από πολέμους. Ομως κάτι συνέβη το 1969, κάτι που κόντεψε να την αφήσει χωρίς ρολογάδες.

Τη χρονιά εκείνη η ιαπωνική Seiko παρουσίασε το Astron, το πρώτο ρολόι χεριού με χαλαζία (κουάρτς). Οπως έμαθε κατοπινά ο κόσμος, ο ηλεκτρικά διεγειρόμενος κρύσταλλος του χαλαζία πάλλεται 32.678 φορές ανά δευτερόλεπτο, ενώ –ακόμη και σήμερα –τα ακριβέστερα μηχανικά ρολόγια αντλούν την ακρίβειά τους από ένα ελατήριο που ταλαντώνεται 36.000 φορές… ανά ώρα. Επόμενο ήταν λοιπόν το ενδιαφέρον του κοινού να στραφεί λαίμαργα προς τα προϊόντα της Απω Ανατολής. Ευτυχώς για τους Ελβετούς, η αρχική τιμή του Astron ήταν 1.200 δολάρια –όσο ένα μικρό αυτοκίνητο στη δεκαετία του ’70 –αλλά τα επόμενα χρόνια το κόστος των ρολογιών κουάρτς έπεσε ραγδαία. Χαρακτηριστικό είναι ότι επτά χρόνια μετά η αμερικανική Texas Instruments παρουσίασε ρολόι κουάρτς με τιμή πώλησης 20 δολάρια! Ο αντίκτυπος στις Αλπεις ήταν πια κολοσσιαίος: το 1983, από τις 1.600 βιομηχανίες ρολογιών είχαν απομείνει 600 και από τους κάποτε 90.000 εργαζομένους σε αυτές τώρα απασχολούνταν 34.000.

Σε εκείνη τη χρονιά κορύφωσης της κρίσης, ο λιβανέζος φυσικομαθηματικός Νίκολας Χάγεκ (Nicolas Hayek) ανέλαβε να «εξυγιάνει» μέσω συγχώνευσης δύο ελβετικούς ομίλους κατασκευαστών ρολογιών. Ο 60χρονος Χάγεκ ήταν ήδη έμπειρος σύμβουλος και γνώστης της βιομηχανίας ρολογιών, αλλά προτίμησε να στραφεί για διδάγματα στη βρετανική αυτοκινητοβιομηχανία: Είχε δει ότι η απόσυρση των Βρετανών από τη μαζική παραγωγή αυτοκινήτων και η εστίασή τους στις βασίλισσες του χειροποίητου αμαξιού, την Aston Martin και την Jaguar, δεν τις έσωσε τελικά. «Δεν μπορείς να ελέγξεις την αγορά αν δεν ελέγξεις πρώτα το φθηνό κομμάτι της» συμπέρανε. «Για να κρατήσουμε τις θέσεις εργασίας στα 90 εργοστάσιά μας χρειαζόμαστε όγκο πωλήσεων –και ο όγκος μπορεί να προέλθει μόνο από δεύτερα ρολόγια, φθηνά ρολόγια» κατέληξε.

Το προσωπικό του εργοστασίου της Swatch απλώς εποπτεύει τα ρομπότ

Προχώρησε λοιπόν με τέσσερις ντιρεκτίβες που αιφνιδίασαν τους πάντες. Η πρώτη ήταν ότι επένδυσε κατά κόρον στην εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών στην κατασκευή των ρολογιών. Η δεύτερη ότι διαχώρισε την παραγωγή –την κατασκευή των μηχανικών εξαρτημάτων –από τον σχεδιασμό και τη συναρμολόγηση των ρολογιών. Η τρίτη ήταν ότι επέβαλε στο μάρκετινγκ την προώθηση του ελβετικού ρολογιού όχι πλέον ως ενός μηχανισμού που «μετράει καλά την ώρα» αλλά ως ενός συμβόλου κύρους, καταξίωσης και πλούτου. Και η τέταρτη ήταν ότι χτύπησε τους Ανατολίτες στο γήπεδό τους: δημιούργησε μία νέα βιομηχανία πλαστικών ρολογιών κουάρτς, τη Swatch, που θα πουλούσε ρολόγια παρόμοια με εκείνων αλλά… ελβετικά, φθηνά και μοδάτα. Το κλειδί σε αυτό το τελευταίο του τόλμημα ήταν ακριβώς το πλασάρισμα των πλαστικών Swatch ως εξαρτήματος μόδας που το αλλάζει κανείς μαζί με τα ρούχα του, από θερινά σε χειμωνιάτικα και τούμπαλιν.

Το τετραπλό εγχείρημα του Χάγεκ στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία. Ο σταθερός εφοδιασμός των κατασκευαστών με τα εξαρτήματα που χρειάζονταν απελευθέρωσε τη δημιουργικότητά τους στον σχεδιασμό και τα πανάκριβα μηχανικά ρολόγια τους υιοθετήθηκαν ως «λειτουργικά κοσμήματα» απαραίτητα για το κύρος κάθε επιτυχημένου άνδρα ή γυναίκας. Οσο για τους χαμηλού εισοδήματος πελάτες των κουάρτς, η νεότευκτη Swatch κατόρθωσε να βγάλει πλαστικά ρολόγια με μόλις 51 εξαρτήματα –όταν οι ανταγωνιστές χρειάζονταν 151 εξαρτήματα –που της κόστιζαν 10 ελβετικά φράγκα για να παραχθούν και τα πουλούσε 50 (βλ. www.youtube.com/watch?v=QmKHw-3sVTI). Ο δε ολοζώντανος σχεδιασμός τους, με χρωματολόγιο δανεισμένο από την pop art, ξετρέλανε τη νεολαία. Το αποτέλεσμα ήταν να ξεκινήσει το 1982 πουλώντας 70.000 ρολόγια στις πρώτες δύο εβδομάδες, να ανεβεί στο ένα εκατομμύριο ρολόγια το 1983 και να φθάσει στα 20 εκατομμύρια ρολόγια το 1986. Η τρελή αυτή επιτυχία οδήγησε στο να ονομασθεί τελικά Swatch όλος ο όμιλος επιχειρήσεων που έχτισε σταδιακά ο Χάγεκ. Κι ας σήμαινε το όνομα τούτο αρχικά όχι Swiss watch –όπως φανταζόμαστε όλοι –αλλά… Second watch (δεύτερο ρολόι).

Τα χρόνια κύλησαν, με τον όμιλο Swatch να μετατρέπεται στον κολοσσό που έσωσε την ελβετική ωρολογοποιία. Τώρα πια περιλάμβανε στους κόλπους του 18 φίρμες: από την ομώνυμη Swatch, την Tissot, τη Rado και τη Longines, ως την Omega, τη Rolex, την Blancpain και την Breguet. Σε αυτές θα πρέπει να προσθέσουμε την εξειδικευμένη κατασκευάστρια ελατηρίων Nivarox-FAR και την κατασκευάστρια μηχανικών εξαρτημάτων ΕΤΑ με τα 35 εργοστάσιά της. Μάλιστα, η ΕΤΑ κατασκευάζει εξαρτήματα και για ανταγωνιστές του ομίλου Swatch, όπως η LVMH (βλ. Bulgari, Hublot και TAG Heuer) και η Richemont (Cartier, Piaget και Vacheron Constantin). Οι εξαγωγές ελβετικών ρολογιών στον κόσμο αυξήθηκαν από το 2009 ως το 2010 κατά 32% και τα καθαρά κέρδη του ομίλου Swatch ξεπέρασαν το 2010 το ένα δισεκατομμύριο ελβετικά φράγκα.

Στην τρέχουσα δεκαετία, ενόσω οι σχεδιαστές της Swatch και οι συνεργαζόμενοι με αυτήν καλλιτέχνες συνέχιζαν να βγάζουν νέα μοντέλα σχεδόν κάθε εξάμηνο, η παγκόσμια οικονομική κρίση άρχισε να φρενάρει τις πωλήσεις των ακριβών μηχανικών ρολογιών του ομίλου. Η σταδιακή φτωχοποίηση των αστικών τάξεων σε Ευρώπη και Αμερική καθώς και οι αυξανόμενες τρομοκρατικές επιθέσεις σε τουριστικούς προορισμούς αντανακλώνταν πια στις μειούμενες πωλήσεις των Omega, Rolex και Breguet. Δεδομένου ότι αυτό το κομμάτι αγοράς προσπόριζε το 80% των εσόδων του ομίλου, το μέλλον άρχιζε να προδιαγράφεται ζοφερό.

O Νίκολας Χάγεκ δεν ήταν πια στο τιμόνι της Swatch –απεβίωσε το 2010. Ομως ο γιος και διάδοχός του Νικ Χάγεκ (G. N. Hayek) είχε μάθει τη συνταγή: για να αντέξουν και σε αυτή την κρίση, χωρίς απολύσεις, έπρεπε να δημιουργήσουν νέο όγκο πωλήσεων. Από πού θα προέκυπτε αυτός, όταν το κομμάτι της αγοράς που τώρα υπέφερε ήταν εκείνο των ακριβών ρολογιών; Πολύ απλά, από το να βρουν τρόπο να τα προσφέρουν φθηνά και μαζικά!

«Οι άνθρωποι πάντα θα θέλουν ένα ρολόι στο χέρι τους» επιμένει ο αρχισχεδιαστής της Swatch Κάρλο Τζιορντανέτι

Η νέα «σταυροφορία» ετοιμάστηκε μυστικά, το 2011. Μέσα σε έναν χρόνο, οι σχεδιαστές της Swatch ετοίμασαν ένα νέο μηχανικό αυτόματο ρολόι, που θα απαρτιζόταν από μόλις 51 κομμάτια –όσα είχε και το θρυλικό ρολογάκι κουάρτς του 1982. Αμέσως μετά, οι μηχανικοί επεξεργάστηκαν τις διαδικασίες κατασκευής των κομματιών όχι πλέον από κλασικά μηχανήματα αλλά από… ρομπότ. Ρομπότ που ωστόσο δεν υπήρχαν έτοιμα στην αγορά, καθόσον η νανο-μηχανουργία δεν έχει δα και τόσους πελάτες. Οπότε, οι μηχανικοί της σχεδίασαν ρομπότ που «βλέπουν» και ευθυγραμμίζονται με τον στόχο τους μέσω λέιζερ και τα παρήγγειλαν –πάντα μυστικά –σε λίγους και επίλεκτους κατασκευαστές. Παράλληλα, η διεύθυνση προσωπικού αποδύθηκε σε προσλήψεις και εκπαίδευση κατάλληλου προσωπικού –όχι πολλά, περίπου 200 άτομα.

Ως το τέλος του 2013 είχε χτιστεί το νέο εργοστάσιο στο Boncourt της ΒΔ Ελβετίας, είχε στελεχωθεί και είχαν παραχθεί τα πρώτα δείγματα. Αντί για το ποικιλόμορφο στρατόπεδο των 55 διαφορετικών τύπων μηχανών κατεργασίας που χρειάζονταν πριν, τώρα είχαν πέντε γραμμές παραγωγής που δούλευαν «μόνες τους», σε συνθήκες χειρουργείου. Το 2014 η Swatch παρουσίασε υπερήφανη στον κόσμο το ρομποτικό της κομψοτέχνημα, τη σειρά αυτόματων μηχανικών ρολογιών Sistem 51 (βλ. www.youtube.com/watch?v=1QR9u9yhJGg).

Τεχνολογικά, η υπερηφάνειά της είχε να κάνει με την πρωτιά αυτοματισμού που κατήγαγε (οι 200 εργαζόμενοι απλώς επιβλέπουν τα ρομπότ και διεξάγουν ποιοτικούς ελέγχους), με το ότι χρειάζονταν μόνο 51 κομμάτια όταν όλοι οι ανταγωνιστές χρειάζονται 100 έως 300, με το ότι όλος ο μηχανισμός του ρολογιού έδενε με μία βίδα (οι άλλοι χρειάζονται κάπου 30) και με το ότι μία μόνο περιστροφή του αιωρομηχανισμού του αρκεί για να δουλέψει το Sistem 51 επί 90 ώρες (όταν οι άλλοι τερματίζουν συνήθως στις 40 ώρες). Επιπλέον, τα καντράν των διαφόρων μοντέλων τυπώνονται αυτόματα με τεχνολογίες έκχυσης μελάνης –όπως περίπου τυπώνει ο inkjet του σπιτιού μας –με επακόλουθη στερεοποίηση της μελάνης σε ψήσιμο υπεριώδους ακτινοβολίας. Για όλες αυτές τις καινοτομίες η Swatch κατέθεσε 17 νέες πατέντες.

Επιχειρηματικά, η υπερηφάνειά της ήταν εξίσου μεγάλη: Για πρώτη φορά στα χρονικά, το κατώφλι απόκτησης ενός μηχανικού αυτόματου ρολογιού κατέβηκε στα 150 ευρώ! Μέχρι τότε έπρεπε να δώσει κανείς από 500 έως 5.000 ευρώ για αντίστοιχης ποιότητας ρολόγια. Η ανταπόκριση της αγοράς δικαίωσε τη Swatch: ως το τέλος του 2015 το Sistem 51 είχε αναδειχθεί σε best seller της κινεζικής και της αμερικανικής αγοράς, τετραπλασιάζοντας τις εκεί πωλήσεις μηχανικών ρολογιών της εταιρείας. Και εφέτος, τον Αύγουστο του 2016, η Swatch πρόσθεσε το κερασάκι στην τούρτα: παρουσίασε την ατσάλινη εκδοχή του ρολογιού αυτού, τη σειρά Sistem 51 Irony (www.youtube.com/watch?v=PxcdwL2AhQc). Το κατάφερε χρησιμοποιώντας τεχνολογία έκχυσης μετάλλου σε καλούπι (ΜΙΜ – Metal Injection Moulding) για να παραγάγει τις ατσάλινες κάσες μαζικά και αυτόματα. Απολύτως στεγανή και αδιάβροχη, η κάσα γίνεται στο πίσω μέρος της παράθυρο αποκαλυπτικό του μηχανισμού. Τώρα πια, με 200 ευρώ αγοράζεις ένα ρολόι κλάσης… Τζέιμς Μποντ.

Ακριβώς στα χρόνια που οι οι σχεδιαστές και οι μηχανικοί της Swatch ετοίμαζαν το ρομποτικό της εργοστάσιο στο Boncourt, κάποιοι άλλοι συνάδελφοί τους –στη Silicon Valley της Καλιφόρνιας –απεργάζονταν τον σφετερισμό της βασιλείας της. Το κίνημά τους εκδηλώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2014, όταν εξήγγειλαν το «έξυπνο ρολόι» της Apple, το Apple Watch. Πρόκειται για τον γνωστό «ασύρματο ακόλουθο» του κινητού τηλεφώνου iPhone. Μόνο στις πρώτες έξι ώρες κυκλοφορίας του στις ΗΠΑ πούλησε ένα εκατομμύριο κομμάτια και ως το τέλος της χρονιάς είχε πουλήσει 13 εκατομμύρια, βάζοντας στο ταμείο της Apple 10 δισεκατομμύρια δολάρια! Το ποιο ήταν το μακροπρόθεσμο όνειρο των δημιουργών του φάνηκε ξεκάθαρα από τη δήλωση του αρχισχεδιαστή της Apple, sir Jony Ive: «Η Ελβετία την πάτησε» (βλ. www.businessinsider.com/jony-ive-teases-iwatch-switzerland-is-screwed-2014-9).

Η χορογραφία συναρμολόγησης των αυτόματων Swatch προϋποθέτει περιβάλλον αποστειρωμένου χειρουργείου

Στα δύο χρόνια που μεσολάβησαν από τότε, η Swatch παρίστανε δημοσίως τη… στρουθοκάμηλο: «Είναι πλαστικά παιχνίδια και τίποτε παραπάνω» δήλωνε τη μια στιγμή ο Χάγεκ, «είναι καταναλωτικές συσκευές και δεν ανήκουν στον χώρο του ανταγωνισμού μας» έλεγε την άλλη. Ομως, στην πραγματικότητα, τα έξυπνα ρολόγια –που μετά την Apple λάνσαρε και η Samsung, η Sony, η Garmin, η LG, η Motorola, η Asus, η Huawei και η Pebble –πηγαίνουν σε καρπούς χεριών που αλλιώτικα θα φορούσαν ρολόγια μεσαίας κατηγορίας του ομίλου Swatch (εύρος τιμών 250-400 ευρώ). Και όσο η τεχνολογία τους βελτιώνεται και οι εφαρμογές που γράφονται γι’ αυτά πληθαίνουν, τόσο ανοίγει η βεντάλια των ηλικιών που σκέφτονται να αλλάξουν το ρολόι τους. Για παράδειγμα, σε έρευνα αγοράς του γερμανικού δημογραφικού ινστιτούτου του Allensbach, 3,5 εκατομμύρια γερμανών πολιτών δήλωσαν το 2015 έτοιμοι να αγοράσουν smart watch. Και η πίτα της συνολικής αγοράς είναι πραγματικά τεράστια: υπολογίζεται ότι ετησίως πωλούνται ανά την υφήλιο 1,2 δισεκατομμύρια ρολόγια, εκ των οποίων το 77% ήταν ως τώρα μηχανικά.

Οικονομικά, οι δείκτες τείνουν να συμφωνήσουν πλέον με τη ρήση του Jony Ive: η χρονιά του 2016 αποδείχθηκε ολέθρια για την ελβετική ωρολογοποιία. Οι πωλήσεις του ομίλου Swatch έπεσαν κατά 11% σε ένα έτος, μειώνοντας τα καθαρά κέρδη κατά 52%. Βεβαίως, για την πτώση δεν ευθύνονται τόσο τα έξυπνα ρολόγια –καθώς και εκείνων οι πωλήσεις γκρεμίστηκαν –όσο οι τρομοκρατικές επιθέσεις και το κλίμα οικονομικής ανασφάλειας που διαχέεται στον πλανήτη. Ωστόσο το κεντρικό ερώτημα παραμένει: έχουν μέλλον τα μηχανικά ρολόγια στο… όποιο μέλλον;

Προσπάθησα να αποσπάσω απάντηση, συζητώντας στη Ζυρίχη με τον ιταλό αρχισχεδιαστή της Swatch Carlo Giordanetti. Τον προκάλεσα εξαρχής ρωτώντας τον αν το επίτευγμα του Sistem 51 Irony είναι το κύκνειο άσμα των μηχανικών ρολογιών. Αποκρίθηκε αφοριστικά, επιμένοντας ότι «ο άνθρωπος θα συνεχίσει να θέλει στον καρπό του χεριού του έναν μηχανισμό που θα μετράει τα λεπτά της ζωής του».

Επακολούθησε από μεριάς μου ένα μπαράζ ερωτήσεων, όπως το τι θα κάνουν αν, προτού φθάσουμε στο 2020, τα έξυπνα ρολόγια υποκαταστήσουν πλήρως τα κινητά τηλέφωνα, ή αν οι έξυπνοι βοηθοί (τύπου Siri της Apple ή Assistant της Google) τα μετατρέψουν σε απαραίτητο κόμβο επικοινωνίας με το Διαδίκτυο των Πραγμάτων, ή αν η μελλοντική ενσωμάτωση οθόνης στην ανάστροφη της παλάμης μας (με ψηφιακό δέρμα) τα καταστήσει φορετό προσωπικό υπολογιστή μας, ή αν η δυνατότητα ολογραφικής προβολής από το καντράν τους τα μετατρέψει σε πλατφόρμα ψυχαγωγίας…

Ακουγε τον καταιγισμό των μελλοντολογιών χαμογελαστός, απαντώντας «δεν μπορώ να σου πω», αλλά το πρόσωπό του σταδιακά άλλαζε χρώμα. Οταν τελικά του είπα «δηλαδή, θέλετε να πιστέψω ότι ξοδέψατε τόσο χρόνο και χρήμα για να φτιάξετε το ρομποτικό εργοστάσιο που θα έβγαζε το τελευταίο ίσως μηχανικό ρολόι της ιστορίας σας, χωρίς να έχετε προβλέψει την προσαρμογή του σε ένα πλήρως ψηφιακό μέλλον;» έχασε τη φλεγματική ψυχραιμία του και μου απάντησε: «Ε, όχι βέβαια… αλλά δεν μπορώ να σου πω. Πάντως, όταν θα μπορώ, θα είσαι ο πρώτος που θα το μάθει!».

Τον αποχαιρέτησα, σίγουρος πια για τις υποψίες μου. Αργότερα, σκαλίζοντας στο Διαδίκτυο, είδα τα ίχνη όσων «δεν μπορούσε να μου πει» ο Giordanetti: Από το 2012 και εντεύθεν, η Swatch είχε καταθέσει περισσότερες από 170 ευρεσιτεχνίες –οι περισσότερες στον τομέα των smart watch. Είτε αναλογικά είτε ψηφιακά, λοιπόν, είτε με μηχανισμούς είτε με κυκλώματα, το οικοπεδάκι που λέγεται καρπός του χεριού μας η Swatch δεν θα πάψει ποτέ να το διεκδικεί…