Πόσο μας απειλεί ο Ζίκα;

Μια φορά (για την ακρίβεια το 1947) και έναν καιρό –προφανώς υγρό και ζεστό, όπως προτιμούν τα κουνούπια Aedes aegypti που κρατούν έναν από τους κύριους ρόλους της ιστορίας μας, η οποία μοιάζει με κακό παραμύθι αλλά είναι άκρως αληθινή –εντοπίστηκε από τους επιστήμονες ένας ιός στην Αφρική. Βαφτίστηκε Ζίκα από το όνομα του δάσους στην Ουγκάντα όπου πρωτοαπομονώθηκε σε έναν πίθηκο ρέζους μακάκο. Ο προηγμένος όμως κόσμος δεν έδινε σημασία στον Ζίκα επί δεκαετίες (σενάριο πολύ συχνό, δεν νομίζετε;) καθώς προκαλούσε ήπια συμπτώματα επί λίγες μόνο ημέρες χωρίς να απαιτείται νοσηλεία των ασθενών. Ο Ζίκα όμως ήθελε μάλλον περισσότερα φώτα επάνω του, έναν πρωταγωνιστικό ρόλο και έτσι… άλλαξε διαθέσεις (ιο-σενάριο επίσης πολύ συχνό). Από το 2007 άρχισε ένα παγκόσμιο ταξίδι που ξεκίνησε από τη Μικρονησία, πέρασε στην Πολυνησία και σε άλλα νησιά του Ειρηνικού και το περασμένο έτος έκανε μια «καλή στάση» στη Βραζιλία. Και εκεί παρουσίασε το «άγριο πρόσωπό» του αφού ο… αθώος ιός των ήπιων συμπτωμάτων φάνηκε ξαφνικά να συνδέεται με πολύ σοβαρά μορφολογικά και νευρολογικά προβλήματα στα βρέφη αλλά και με σοβαρές νευρολογικές και αυτοάνοσες επιπλοκές στους ενηλίκους. Τα κατάφερε καλά με αυτά τα «τερτίπια» να γίνει διάσημος αφού τον Φεβρουάριο που μας πέρασε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) τον ανακήρυξε «παγκόσμιο επείγον ζήτημα για τη δημόσια υγεία». Και εκείνος συνέχισε το ταξίδι του: πέρασε και στις ΗΠΑ όπου προκάλεσε συναγερμό κυρίως στη Φλόριδα ενώ αυτή τη στιγμή καταγράφονται ξεσπάσματά του στην Ασία. Και το ερώτημα είναι εύλογο, όπως συμβαίνει με όλους τους ιογενείς εχθρούς που δεν γνωρίζουν σύνορα: πού θα είναι ο επόμενος «σταθμός» του Ζίκα; Μήπως θα… βγάλει εισιτήριο χωρίς επιστροφή για Ευρώπη;

Ο διευθυντής Στρατηγικής του ΠΟΥ δρ Κρίστοφερ Ντάι

Στο ερώτημα αυτό και σε πολλά άλλα τα οποία γεννά μία ακόμη ιογενής απειλή για την ανθρωπότητα απαντά στο «Βήμα» ένας από τους πλέον αρμόδιους επιστήμονες σε παγκόσμιο επίπεδο σχετικά με τον Ζίκα, ο δρ Κρίστοφερ Ντάι, διευθυντής Στρατηγικής του ΠΟΥ. Ωστόσο ο δρ Ντάι μάς ξεκαθαρίζει από το πρώτο λεπτό πως αυτή τη στιγμή, ακόμη και για τους ειδικούς όπως εκείνος που δίνουν καθημερινά μάχη για να αποκαλύψουν τα (πολλά, όπως αποδεικνύεται) μυστικά του Ζίκα, τα γιατί συνεχίζουν να είναι πολύ περισσότερα από τα διότι. Ο αδυσώπητος χρόνος όμως τρέχει μαζί με τον… ιό του δάσους της Ουγκάντας που και οι υπεύθυνοι του ΠΟΥ αναμένουν να δουν αν θα «ψηφίσει» Ευρώπη στους μήνες που έρχονται.

«Ο ιός ακόμη εξαπλώνεται. Η πρόσφατη ιστορία της εξάπλωσής του ξεκινά από το 2007 σε νησιά του Ειρηνικού, όταν ο Ζίκα που μέχρι τότε συνδεόταν με ήπια συμπτώματα έδειξε ότι μπορεί να προκαλέσει σοβαρές νευρολογικές επιπλοκές. Στη συνέχεια πέρασε στην αμερικανική ήπειρο, όπου πλέον σχεδόν όλες οι χώρες στις οποίες ζει το κουνούπι του γένους Aedes που μεταδίδει τον Ζίκα –κυρίως το Αedes aegypti αλλά πιθανώς, σύμφωνα με κάποιες αναφορές, και το Aedes albopictus ή κουνούπι-τίγρης –είναι μολυσμένες με τον συγκεκριμένο ιό». Αυτή τη στιγμή όμως τα κύρια ερωτήματα που προκύπτουν αφορούν το ξέσπασμα του ιού στην Ασία, σύμφωνα με τον ειδικό. Στη Σιγκαπούρη έχει καταγραφεί αύξηση των κρουσμάτων, χωρίς ωστόσο ευτυχώς να αναφέρονται σοβαρές νευρολογικές επιπλοκές ενώ και από γενετικής απόψεως φαίνεται ότι το στέλεχος του ιού που κυκλοφορεί είναι ένα ήπιο στέλεχος που υπάρχει εδώ και χρόνια στην Ασία και όχι το «άγριο» στέλεχος των νησιών του Ειρηνικού, το οποίο συνδέεται με τις σοβαρές νευρολογικές επιπλοκές. Κρούσματα καταγράφονται και σε κοντινές της Σιγκαπούρης χώρες όπως η Ταϊλάνδη. «Ωστόσο έχω έναν δισταγμό σχετικά με το αν μιλούμε όντως για ασιατικό ξέσπασμα του ιού. Μήπως αναφέρονται τώρα πολλές περιπτώσεις του Ζίκα ακριβώς επειδή πλέον δίνουμε σημασία στον συγκεκριμένο ιό ή πράγματι εξαπλώνεται όντως σε περιοχές όπου δεν υπήρχε στο παρελθόν; Δεν μπορούμε να έχουμε μια κατηγορηματική απάντηση σε αυτό καθώς δεν υπάρχουν πρόσφατα αρχεία καταγραφής των κρουσμάτων του ιού στην Ασία ή στην Αφρική αφού εθεωρείτο μέχρι πρόσφατα ότι ο Ζίκα δεν προκαλεί σοβαρές επιπλοκές».

Σε ό,τι αφορά το πιο «άγριο» στέλεχος του ιού το οποίο έχει χτυπήσει τα νησιά του Ειρηνικού και τη Βραζιλία προκαλώντας νευρολογικές επιπλοκές, οι επιστήμονες και οι αρμόδιες αρχές έχουν επίσης αναπάντητα ερωτήματα. «Υπάρχει πράγματι κάποια μετάλλαξη που καθιστά πλέον τον ιό πολύ πιο επιθετικό ή υπεισέρχονται άλλοι παράγοντες που κάνουν τη μόλυνση με Ζίκα πιο σοβαρή σε σύγκριση με το παρελθόν;». Το ερώτημα που θέτει ο δρ Ντάι γεννά ένα νέο δικό μας ερώτημα σχετικά με το τι εννοεί με αυτό το «άλλοι παράγοντες». «Υπάρχουν υποψίες ότι οι νευρολογικές διαταραχές που προκαλεί ο Ζίκα οφείλονται σε προηγούμενη ή ταυτόχρονη μόλυνση με κάποιον άλλον ιό, κυρίως με τον ιό του δάγκειου πυρετού. Και αυτό διότι ξεσπάσματα του Ζίκα φαίνεται να συμβαίνουν συγχρόνως ή να ακολουθούν ξεσπάσματα του δάγκειου, ο οποίος ανήκει επίσης στους φλαβοϊούς (οικογένεια Flaviviridae, γένος Flavivirus)». Σύμφωνα με τον ειδικό του ΠΟΥ, ο λόγος για τον οποίο ο ιός του δάγκειου πυρετού μπορεί να προκαλεί ξεσπάσματα του Ζίκα είναι η διασταυρούμενη αντίδραση μεταξύ των δύο ιών. «Αυτό δηλαδή που συμβαίνει με απλά λόγια είναι ότι όταν κάποιο άτομο μολυνθεί με τον ιό του δάγκειου πυρετού παράγει αντισώματα εναντίον του. Οταν το ίδιο άτομο μολυνθεί και με Ζίκα εμφανίζει μερική προστατευτική απόκριση στον νέο αυτόν ιό αλλά η απόκριση «πάει στραβά» προκαλώντας αυτό που ονομάζουμε ενίσχυση των αντισωμάτων με αποτέλεσμα η νέα μόλυνση να γίνεται χειρότερη». Κάτι τέτοιο, παραδέχεται ο δρ Ντάι, θα μπορούσε να επιβεβαιωθεί μέσα από εξετάσεις στο πλήθος κρουσμάτων που υπάρχουν πλέον σε παγκόσμιο επίπεδο, «ωστόσο τέτοιες έρευνες δεν έχουν διεξαχθεί ακόμη, κάτι που θεωρώ ότι πρέπει να ξεκινήσει άμεσα ώστε να δούμε τους μηχανισμούς που οδηγούν τον Ζίκα στο να προκαλεί πλέον σοβαρές διαταραχές, κάτι που δεν συνέβαινε στο παρελθόν».

Οι ιοί όμως –και ο Ζίκα δεν μπορεί να αποτελεί εξαίρεση, όπως αποδεικνύει άλλωστε με κάθε ευκαιρία –έχουν ένα κύριο χαρακτηριστικό: ταξιδεύουν παντού… γρήγορα και δωρεάν. Μήπως ο Ζίκα προετοιμάζει δυναμικό ταξίδι στην Ευρώπη στο ερχόμενο διάστημα; ρωτήσαμε το στέλεχος του ΠΟΥ. «Πρέπει να σημειωθεί ότι τα λίγα κρούσματα που έχουν καταγραφεί ως σήμερα σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες ήταν εισαγόμενα, αφορούσαν δηλαδή άτομα που είχαν ταξιδέψει προηγουμένως σε πληγείσες περιοχές και επέστρεψαν στις χώρες τους. Μέχρι στιγμής ο ΠΟΥ δεν έχει καμία ενημέρωση για εμφάνιση κρούσματος στην Ελλάδα, ούτε για μετάδοση του Ζίκα εντός της Ευρώπης. Είναι πιθανό όμως κάτι τέτοιο να συμβεί καθώς υπάρχουν υποψίες ότι εκτός από το Aedes aegypti που σίγουρα αποτελεί τον κύριο διαβιβαστή του ιού είναι πιθανό να μεταδίδει τον Ζίκα και ένα άλλο κουνούπι του ίδιου γένους, το Aedes albopictus, το οποίο είναι εγκατεστημένο σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως και στην Ελλάδα».

Το Aedes albopictus λοιπόν, το γνωστό μας κουνούπι-τίγρης, μπορεί να προκαλέσει τον επόμενο εφιάλτη για τη δημόσια υγεία στην Ευρώπη που θα έχει το «πρόσωπο» του Ζίκα; Οπως εξηγεί ο δρ Ντάι, «μέχρι στιγμής το Aedes albopictus έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να μεταδώσει τον ιό σε εργαστηριακές συνθήκες. Στη φύση, κουνούπια του συγκεκριμένου είδους βρέθηκε να είναι μολυσμένα με Ζίκα στην Αφρική, ωστόσο δεν έχει ακόμη καταγραφεί μόλυνση με τον ιό από αυτά τα κουνούπια στην αμερικανική ήπειρο. Πάντως ο κύριος ανησυχητικός παράγοντας σχετικά με το Aedes albopictus είναι ότι μπορεί να αντέξει σε πιο κρύες συνθήκες σε σύγκριση με το Aedes aegypti και έτσι ανευρίσκεται σε πιο βόρειες περιοχές της Αμερικής. Από την άλλη πλευρά, όταν οι θερμοκρασίες πέφτουν η μετάδοση δεν ευνοείται. Πάντως, σε κάθε περίπτωση πρέπει να παρακολουθούμε το Aedes albopictus και ιδιαίτερα από την άνοιξη του 2017 και μετά οπότε οι θερμοκρασίες θα ανέβουν ξανά αφού τον χειμώνα, ειδικά στη Βόρεια Αμερική, θα είναι ανεπίτρεπτες για επιβίωση των κουνουπιών και μετάδοση του ιού».

Και αν ανησυχούμε για τον «τίγρη», μπορεί ο φτερωτός εχθρός να είναι πολύ πιο κοινός –όσο το πιο κοινό κουνούπι που κυκλοφορεί σε όλα τα σπίτια και της χώρας μας, το Culex pipiens –και εκεί, όπως σημειώνει ο ειδικός, θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε και το χειρότερο σενάριο. «Στοιχεία από τη Βραζιλία δείχνουν πως και κουνούπια του γένους Culex ίσως μπορούν να μεταδώσουν τον ιό Ζίκα. Αν όντως το Culex είναι σε θέση να μεταδώσει τον ιό, θα μιλούμε για μια αρκετά ανησυχητική εξέλιξη αφού κουνούπια αυτού του γένους είναι άκρως διαδεδομένα σε ολόκληρο τον κόσμο. Την ίδια στιγμή με δεδομένο ότι το Culex έχει διαφορετικές συνήθειες από το Aedes –το Αedes τσιμπά κυρίως την ημέρα ενώ το Culex τη νύχτα, το Aedes προτιμά να ζει στα καθαρά νερά ενώ το Culex στα βρώμικα και στάσιμα –θα πρέπει να αλλάξουν και τα μέτρα ελέγχου και αντιμετώπισης των κουνουπιών από τις αρμόδιες αρχές».

Τελικώς, με δεδομένο ότι όλα αυτά τα είδη κουνουπιών αποτελούν «κατοίκους» Ευρώπης, ο ΠΟΥ ανησυχεί για επέλαση του ιού στη Γηραιά Ηπειρο; «Ανησυχούμε στον βαθμό που τόσο το Aedes aegypti όσο και το Aedes albopictus εντοπίζονται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και κυρίως στις μεσογειακές, τη στιγμή μάλιστα που έχουν αναφερθεί σε χώρες της Νότιας Ευρώπης εισαγόμενα κρούσματα του Ζίκα σε ανθρώπους, γεγονός που σημαίνει ότι από έναν μολυσμένο άνθρωπο ο ιός μπορεί να περάσει στους πληθυσμούς των κουνουπιών. Το καλό είναι ότι ο κίνδυνος θα μειωθεί τώρα που οι θερμοκρασίες θα αρχίσουν να πέφτουν το φθινόπωρο. Το κακό είναι ότι σύμφωνα με στοιχεία μπορεί ένα άτομο να είναι ασυμπτωματικός φορέας του ιού για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα –αν και δεν έχουμε καταλήξει στο ακριβές διάστημα, μπορεί αυτό να διαρκεί μήνες ή ακόμη και από τη μια περίοδο μετάδοσης ως την επόμενη περίοδο μετάδοσης του ιού. Και καθώς φαίνεται ότι υπάρχουν και άλλες οδοί μετάδοσης εκτός από τα κουνούπια –η σεξουαλική, ακόμη και πιθανώς υγρά του σώματος όπως τα δάκρυα, όπως έδειξε τελευταία μελέτη σε ζώα –ίσως υπάρχει λοιπόν κίνδυνος μετάδοσης εντός Ευρώπης ασχέτως κουνουπιών, ο οποίος όμως γενικώς εκτιμούμε ότι είναι μικρός για να οδηγήσει σε μεγάλο ξέσπασμα». Στο κακό νέο του δρος Ντάι ας προσθέσουμε εμείς και άλλο ένα: οι μετεωρολόγοι αναφέρουν ότι πιθανότατα εφέτος, λόγω σπάνιων φαινομένων, είναι πιθανό να έχουμε έναν ζεστό και υγρό χειμώνα (βούτυρο στο ψωμί των κουνουπιών…).

Σε κάθε περίπτωση το στέλεχος του ΠΟΥ σημειώνει πως έχουμε να κάνουμε με έναν ιό με παγκόσμια εξάπλωση, ο οποίος θα μπορούσε δυνητικά να αποτελέσει διεθνή απειλή. «Αν δούμε ότι σε χώρες όπως η Σιγκαπούρη ή η Ταϊλάνδη όπου ο Ζίκα προκαλεί τώρα ξεσπάσματα αρχίζει να καταγράφεται αύξηση σοβαρών επιπλοκών τότε πράγματι θα μιλούμε για έναν ιό που δείχνει ότι έχει λάβει χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα ήπια που είχε επί δεκαετίες και η απειλή θα είναι μεγαλύτερη. Κανένας δεν μπορεί να προβλέψει τι θα γίνει μέσα στο 2017, υποπτεύομαι πάντως ότι θα υπάρξουν και άλλες μεταδόσεις του Ζίκα, ωστόσο γενικά η εκτίμησή μου είναι –αλλά είναι μόνο μια εκτίμηση –ότι θα έχουμε λιγότερο Ζίκα την ερχόμενη χρονιά αφού θα έχουν ήδη εκτεθεί αρκετά άτομα στον ιό και θα υπάρξει κάποιου είδους ανοσία. Πρέπει όμως να περιμένουμε για να δούμε και σίγουρα να έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά ώστε αν συμβεί κάτι απρόβλεπτο να μη μας διαφύγει. Πρέπει πάντα, όπως μας απέδειξε και η προηγούμενη παγκόσμια απειλή του Εμπολα, να αναμένουμε το αναπάντεχο».

Αυτό πρέπει να αναμένουμε πάντα –και ιδίως οι αρμόδιες αρχές –όταν έχουμε να αντιμετωπίσουμε ιούς που γενικώς φέρονται αναπάντεχα. Η ιστορία έχει αποδείξει πάντως ότι οι ιοί μάς εκπλήσσουν –και ο Ζίκα μάς έχει ήδη επιφυλάξει αρκετές εκπλήξεις. Ας ελπίσουμε ότι αυτές θα σταματήσουν εδώ…