Κουνούπια: Πώς θα τα πολεμήσετε

Ανθρωποι, κατοικίδια, πουλιά, είμαστε στόχοι και μαγνήτες για τα κουνούπια. Δεν εξασφαλίζουν την τροφή τους από εμάς αλλά την επιβίωση του είδους τους. Τρέφονται με χυμούς και σάκχαρα που βρίσκουν διαλυμένα στο νερό. Λείπουν όμως οι πρωτεΐνες στα θηλυκά για να δημιουργήσουν τα αβγά τους και αυτές ψάχνουν με μανία να τις βρουν στο αίμα άλλων ζωντανών οργανισμών.

Οπως έδειξαν πειράματα, ακόμη και από 50 μέτρα μακριά έρχονται προς εμάς οι ιπτάμενοι εχθροί μας. Είναι οι εκπνοές μας που περιέχουν διοξείδιο του άνθρακα και το «πιάνουν» με αισθητήρες εγκατεστημένους στις κεραίες τους, ο ιδρώτας μας που περιέχει μια αλκοόλη, την οκτενόλη, αλλά και το γαλακτικό οξύ, ιδιαίτερα όταν γυμναζόμαστε (ναι, όσοι τρέχουν προσελκύουν περισσότερο τα κουνούπια)! Οταν φθάνουν πιο κοντά μας προτιμούν περισσότερο ανθρώπους μαυροντυμένους και γενικότερα τα σκουρόχρωμα ρούχα (γιατί είναι και πιο θερμά). Ακόμη πιο κοντά στον στόχο φθάνουν χάρη σε αισθητήρες γύρω από το στόμα τους, ευαίσθητους στην υπέρυθρη ακτινοβολία. Την εκπέμπουν τα θερμά σημεία του σώματος, κυρίως τα πιο εκτεθειμένα αγγεία, όπου κινείται το αίμα (γι’ αυτό και τα τσιμπήματα πιο πολύ στα κάτω άκρα και στα χέρια). Κάλτσες και ρούχα ποτισμένα με ιδρώτα, ούρα, άπλυτο σώμα, έκκριση χοληστερόλης (ανεξάρτητα από τα νούμερα σε LDL και HDL) και στεροειδών επιβαρύνουν την κατάσταση (τα συχνά ντους την ελαφραίνουν). Τα με έντονα αρώματα (κυρίως τα φρουτώδη) σαπούνια, αποσμητικά και λοσιόν πρέπει να αποφεύγονται. Η κατανάλωση μπίρας, αλκοόλ και τροφών πλούσιων σε αλάτι ή κάλιο επίσης δίνει αυξημένο διοξείδιο του άνθρακα. Το σκόρδο, αντίθετα, το σιχαίνονται τα κουνούπια. Προτιμούν πάντως τις εγκύους γυναίκες και κάπως λιγότερο τα μωρά.

Θα χωρίσουμε τα αντικουνουπικά όπλα σε αυτά με άμεσα προσδοκώμενα αποτελέσματα και σε μακροχρόνιου σχεδιασμού. Αρχίζοντας από τη δεύτερη κατηγορία εδώ στοχεύουμε τους απογόνους παγιδεύοντας τις προνύμφες που θα βγουν από τα αβγά. Είναι οι λεγόμενες ovitraps (από το ovum που σημαίνει αβγό και το trap = παγίδα). Πρόκειται για εφεύρεση του αμερικανικού στρατού αλλά φτιάχνονται από υλικά που βρίσκονται και μέσα σε ένα σπίτι, ενώ υπάρχουν άφθονες προβολές για την κατασκευή τους στο YouTube. Η κεντρική ιδέα είναι πώς θα κατασκευάσουμε ένα μέρος όπου θα παρασύρονται τα θηλυκά κουνούπια να γεννούν τα αβγά τους στο στόμιο ενός πλαστικού δοχείου, ντυμένο με μια μαύρη και μόνιμα υγρή παλιά χνουδωτή κάλτσα. Που θα είναι επίσης βαμμένο μαύρο. Οταν βγαίνουν οι προνύμφες κυλούν με τη θέλησή τους μέσα στο δοχείο, γεμάτο με στάσιμο και σκοτεινό νερό (και με λίγα κομμάτια ξηράς ζωοτροφής διαλυμένα σε αυτό). Αρχίζουν να μεγαλώνουν αλλά στο στόμιο ήταν τοποθετημένο και καλά στερεωμένο εξαρχής ένα μεταλλικό πλέγμα, οπότε, όταν θα έχουν μεγαλώσει και θα είναι ώρα να βγουν, δεν χωρούν να περάσουν και μένουν για πάντα εκεί. Καλό όμως θα είναι να μπουν περισσότερες από μία τέτοιες παγίδες σε έναν κήπο και να έχεις τύχη και υπομονή.

Εν τω μεταξύ μια πολύ απλή, παράλληλη και αποτελεσματική κίνηση είναι να εξαφανιστούν όλες οι επιφάνειες στάσιμου νερού. Να μην υπάρχουν κουβάδες με νερό, λακκούβες που να γεμίζουν μετά το πότισμα, το γρασίδι να είναι κουρεμένο πολύ κοντό και να μην ποτίζεται βράδυ. Η λύση να ψεκάσεις με ένα πολύ δυνατό εντομοκτόνο όταν υπάρχουν κατοικίδια ή καρποφόρα ή μποστάνι εκεί γύρω αποκλείεται.

Και έρχεται λοιπόν η ώρα να καθήσουμε έξω. Τι κάνουμε; Εχουμε δύο «λύσεις»: ουσίες που αλείφουμε το σώμα μας με αυτές και συσκευές περιφερειακές ως προς τον χώρο όπου βρισκόμαστε. Ποικιλία; Αρκετή. Αποτελεσματικότητα; Οι γνώμες πολλές γι’ αυτό και τα προϊόντα πολυάριθμα.

Υπάρχει η πασίγνωστη σιτρονέλα (της οικογένειας κυμβοπώγων), που όμως για αρκετούς ειδικούς δεν είναι και τόσο αποτελεσματική. Με την ευκαιρία να αναφέρουμε πως όλες αυτές οι συστάσεις για φυτά που αποτρέπουν την επίθεση των κουνουπιών όπως γεράνια, πρασόχορτο, μελισσοβότανο, λεβάντα, έτσι μέσα από τη γλάστρα τους, αλλά και ολόκληροι ευκάλυπτοι ή μελιές, δεν είναι σε θέση να βοηθήσουν στη μάχη. Είναι σκέτες φιλολογίες. Το να κάψεις ένα μπουκέτο από ξερό φασκόμηλο, με λεβάντα και θυμάρι κάτι κάνει, ενώ παλιά έκαιγαν και ξερή κοπριά αγελάδας (τι να έκαναν οι άνθρωποι), αλλά όλα αυτά είναι αποτρεπτικά όσο διαρκεί ο καπνός, γιατί τον αποφεύγουν όσο μπορούν τα κουνούπια.

Η πιο διάσημη αντικουνουπική ουσία είναι το Ν,Ν-διαιθυλο-μετα-τολουαμίδιο, που είναι περισσότερο γνωστό ως DEET (προφέρεται: ντιτ). Εχει και αυτό προκύψει από δοκιμές του αμερικανικού στρατού στη δεκαετία του ’40, θεωρείται αποτελεσματικό, βρίσκεται σε πολλά σχετικά σκευάσματα του εξωτερικού και βρήκαμε πως υπάρχει και σε ένα πολύ γνωστό που διακινείται και στα ελληνικά καταστήματα με περιεκτικότητα 25%. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού θεωρείται το απόλυτο αντικουνουπικό. Το έχει εγκρίνει και η ΕΡΑ, η Αμερικανική Υπηρεσία Περιβάλλοντος.

Δεν απωθεί τα κουνούπια, όπως νομίζουν πολλοί, αλλά προκαλεί μια αλλαγή του «συνθηματικού» κώδικα για την ανίχνευση της οκτενόλης (1-octen-3-ol) που εκλύει το ανθρώπινο σώμα και τα κάνει ξαφνικά να χάνουν τον στόχο (αν και μπορεί να πέσουν επάνω του για άλλους λόγους, π.χ. διοξείδιο του άνθρακα, θερμότητα ή σκούρα ρούχα).

Το πρόβλημα είναι πως, αν και θεωρείται ο… ντιπ για ντιπ εξολοθρευτής, το DEET τρομάζει λίγο. Διότι διαλύει επίσης πλαστικά, ξεβάφει νύχια και το κατηγορούν πως σε περιεκτικότητες μεγαλύτερες του 50% μπορεί να προκαλεί παρενέργειες, ιδιαίτερα στα μωρά (ως 6 μηνών καθόλου επαφή με αυτό, 6-24 μήνες μία μόνο επάλειψη, 2-12 ετών ως τρεις φορές την ημέρα). Συνιστούν μάλιστα να μη βάζεις και ξαναβάζεις χωρίς να έχεις ξεπλύνει το προηγούμενο στρώμα, μακριά από ανοιχτές πληγές, από τα μάτια, το στόμα, το πρόσωπο γενικά, όχι εισπνοές, ενώ το Κέντρο Ροκφέλερ, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε μια παρουσίαση της διάσημης στο αντικείμενό της Λέσλι Βόσχολ, «συνεργάζεται με το τμήμα CropScience της γερμανικής Bayer για να βρεθεί ένα εντομοαπωθητικό που θα είναι τόσο αποτελεσματικό όσο το DEET και θα διαρκεί περισσότερο, θα είναι λιγότερο ελαιώδες, λιγότερο τοξικό και αρκούντως ασφαλές για τα παιδιά».

Ας ξεκινήσουμε από τη σύσταση του υπουργείου Υγείας της Γαλλίας σε σχέση με διάφορα εντομοαπωθητικά (http://social-sante.gouv.fr/IMG/pdf/tableau_des_recommandations_repulsifs_anti_moustiques_311215.pdf). Εδώ για τον έλληνα καταναλωτή πιο πολύ χτυπάει στο μάτι το μικρό κείμενο που υπάρχει στο τέλος σε πλαίσιο, όπου συστήνεται να μη χρησιμοποιούνται, ως αναποτελεσματικά, «αντικουνουπικά βραχιόλια, υγρά επάλειψης που προσφέρουν προστασία για διάστημα μικρότερο από 20 λεπτά, συσκευές που υπόσχονται να διώχνουν με ήχους και υπερήχους, η βιταμίνη Β1, η ομοιοπαθητική, οι ηλεκτρικές συσκευές, οι ταινίες και τα άλλα αυτοκόλλητα χάρτινα προϊόντα χωρίς εντομοκτόνα επάνω».

Πηγαίνοντας στις τέσσερις πιο βασικές εντομοαπωθητικές ουσίες φαίνεται να βγαίνει το γενικό συμπέρασμα πως το DEET είναι αποτελεσματικό αλλά η χρήση του πρέπει να είναι περιορισμένη και μάλιστα όταν συνδυάζεται με ουσίες με αυξημένο δείκτη προστασίας από τις ηλιακές ακτίνες, αφού αυτό απαιτεί επανάληψη των επαλείψεων.

Η ουσία IR3535 (ο αιθυλικός εστέρας του 3-Ν-βουτυλο-Ν-ακετυλο-αμινιοπροπιονικού οξέος) εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’70 στην Ευρώπη, θεωρείται ασφαλέστερη από το DEET, αν και προσβάλλει επίσης δραστικά τα πλαστικά και ενοχλεί αν πάει στα μάτια. Υπάρχει σε σκευάσματα που βρίσκουμε και εδώ στην Ελλάδα και πρέπει να είναι σε περιεκτικότητα κάπως μεγαλύτερη από 30%.

Δεν είναι παράξενο που υπάρχουν αντικουνουπικά σκευάσματα και με πιπεριδίνη. Μια ουσία που βρίσκεται μέσα στο μαύρο πιπέρι και έχει αποδειχθεί πολύ αποτελεσματική. Υπάρχει μάλιστα μια εργασία από το 2000 στην «Journal of Medical Entomology» (www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11126550) όπου γίνεται σύγκριση ανάμεσα στη δράση του DEET και σε αυτήν της πιπεριδίνης σε επάλειψη και φαίνεται ότι επικρατεί σαφώς η δεύτερη!

Τα κρεμασμένα χρυσάνθεμα συνεχίζουν να είναι εκεί στα βουνά της Κένυας για να ξεραίνονται και να δίνουν τελικά μια ουσία που ονομάζεται πυρεθρίνη. Τα γνωστά μας «φιδάκια», μια πολύ παλιά εφεύρεση, φτιάχνονταν με βάση αυτά τα αποξηραμένα λουλούδια που περιέχουν φυσικές πυρεθρίνες. Πρόκειται για εστέρες που προκύπτουν από την επεξεργασία του φυτού Chrysanthemum cinerariaefolium (ανήκει στο γένος φυτών πύρεθρον) και εδώ χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Το ότι μια ουσία μάς έρχεται από το φυτικό βασίλειο δεν σημαίνει πως αποκλείεται να είναι τοξική. Οι πυρεθρίνες λοιπόν σε ανεξέλεγκτες ποσότητες βλάπτουν και ανθρώπους και ζώα.

Τα πυρεθροειδή είναι συνθετικές, δηλαδή τεχνητές, πυρεθρίνες που κατασκευάζονται για να έχουν ισχυρότερη δράση και διάρκεια αποτελώντας μια οικογένεια χημικών ενώσεων (δελταμεθρίνη, περμεθρίνη, τετραμεθρίνη, ρεσμεθρίνη, τραλομεθρίνη) και σε αυτές προστίθενται και άλλες ουσίες, συνεργιστικές όπως λέγονται, μερικές από αυτές τοξικές (όπως το ΡΒΟ, δηλαδή το πιπερονυλο-βουτοξείδιο), για να τις κάνουν πιο ανθεκτικές και πιο εύχρηστες αλλά συνήθως δεν αναγράφονται στο κουτί και αυτό δεν είναι καλό. Σε άλλες συσκευασίες ο παρατηρητικός καταναλωτής μπορεί να βρει την ένδειξη: «φυσικό εκχύλισμα του φυτού πύρεθρο» και σε άλλες όχι. Στη δεύτερη περίπτωση καταλαβαίνει πως περιέχονται πυρεθροειδή, οι τεχνητές ενώσεις που μιμούνται τη δράση της πυρεθρίνης και είναι ακόμη πιο δυνατές.

Τα «φιδάκια», οι ηλεκτρικά θερμαινόμενες παστίλιες και τα συναφή είναι σαφώς ανθυγιεινά όταν καίγονται μέσα σε κλειστούς χώρους αλλά και σε ανοιχτούς όταν οι αναθυμιάσεις τους εισπνέονται κατευθείαν από ανθρώπους ή από κατοικίδια, ιδιαίτερα από τις γάτες (ο σκύλος αντέχει περισσότερο), που γι’ αυτές λόγω ιδιαίτερου μεταβολισμού μπορεί να αποβεί μοιραίο, ενώ ζημιά κάνουν και όταν πέφτουν μέσα στα ενυδρεία. Μοιραίες ουσίες βέβαια αποδεικνύονται και για τα κουνούπια, διότι μπλοκάρουν τα κανάλια κυκλοφορίας των ιόντων νατρίου που μεταφέρουν τα μηνύματα των νευρικών κυττάρων, άρα παύει να λειτουργεί το νευρικό τους σύστημα και πεθαίνουν.

Οποιος έχει ταξιδέψει σε χώρες όπως η Ινδία ή το Πακιστάν και μάλιστα αυτή την πολύ ζεστή εποχή, ιδιαίτερα στα χωριά, έχει δει σίγουρα πως ακόμη και στην πιο φτωχική καλύβα, μπροστά και στο πιο πρωτόγονο κρεβάτι υπάρχει ένας ανεμιστήρας όρθιου τύπου να δουλεύει ακατάπαυστα. Ρωτώντας μαθαίνεις ότι πέρα από τη δροσιά προσφέρει και κάποια άλλη υπηρεσία που μόλις το 2003 ανακάλυψαν και αμερικανοί ερευνητές, όταν δοκίμαζαν το πόσο πολλά κουνούπια έπιαναν κάποιες παγίδες που είχαν στήσει σε έναν βάλτο κάτω από διάφορες συνθήκες. Στην περίληψη της εργασίας τους αυτής που έχει δημοσιευθεί στην «Journal of Medical Entomology» (www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14596273) υπάρχει μια τελευταία φράση που είναι ό,τι πιο χρήσιμο έχουμε βρει μέχρι στιγμής: «Συνιστούμε τη χρήση του αερίου ρεύματος που δημιουργείται από έναν ανεμιστήρα ως έναν πρακτικό τρόπο προφύλαξης ανθρώπων και κατοικιδίων από τα κουνούπια στις αυλές». Γιατί οι άνθρωποι αυτοί διαπίστωσαν πως όχι μόνο το ρεύμα του αέρα από τον ανεμιστήρα έχει δεκαπλάσια ταχύτητα από την ταχύτητα των κουνουπιών και αυτά κάθε άλλο παρά ανθεκτικές πτητικές μηχανές είναι αλλά εξανεμίζει και το διοξείδιο του άνθρακα και τις άλλες ουσίες που σκορπάμε στον αέρα και μας κάνουν αναπόφευκτους μαγνήτες για αυτά. Οπου λοιπόν μπορεί να γυρίσει φτερό ανεμιστήρα… ας του δοθεί μια ευκαιρία. Στα όπλα, η μάχη συνεχίζεται.