Μια φορά κι έναν καιρό στη μακρινή Μινεσότα γεννιέται ένα κοριτσάκι. Είναι μικροσκοπικό, ροζουλί και χαριτωμένο, όπως όλα τα μωρά. Το λένε Ράιλι. Ανοίγει τα ματάκια του και μια θολή εικόνα σχηματίζεται μπροστά του: η μαμά και ο μπαμπάς που κοιτάζουν με λατρεία σκυμμένοι πάνω από την κούνια του. Αυτή η θολή εικόνα είναι η πρώτη ανάμνηση της Ράιλι. Είναι η αρχή της τεράστιας αλυσίδας αναμνήσεων που παράγει το ταξίδι όλων μας στον κόσμο.
Μια θέση στην κονσόλα…


Αλλά τι γίνεται στον εγκέφαλό της; Ποια είναι αυτή η λεπτή, ψηλή και χαρούμενη δεσποσύνη που στοργικά παίρνει την ανάμνηση και τη βάζει σε τροχιά; Πού θα πάει τώρα η ανάμνηση; Και ποιοι είναι αυτοί που καταφθάνουν και διεκδικούν μια θέση στην κονσόλα που ελέγχει τη λειτουργία του εγκεφάλου της; Η χαρούμενη δεσποσύνη είναι η Χαρά που φροντίζει ώστε το μωρό να είναι γελαστό και ευτυχισμένο και βεβαίως εξασφαλίζει μια συνεχή ροή χαρούμενων αναμνήσεων. Αλλά η Χαρά δεν είναι μόνη, ακολουθούν και άλλοι: η Λύπη, που έχει χρώμα γκρι-μπλε, είναι κοντούλα, χοντρούλα, φορά γυαλιά και, ενώ έχει μεγάλη έγνοια για το καλό της Ράιλι, η τάση της να βλέπει πάντα το ποτήρι μισοάδειο κάνει το μωρό να κλαίει κάθε φορά που αγγίζει την κονσόλα. Μαζί της έρχονται ο Φόβος (κομψευάμενος και ξερακιανός), η Αηδία (κομψή, σνομπ και καταπράσινη) και βεβαίως ο κατακόκκινος και πάντα έτοιμος να βγάλει φωτιές Θυμός. Ολοι αυτοί διεκδικούν μια θέση στην κονσόλα, αν και η παντοδυναμία της Χαράς είναι προφανής.
Πού συμβαίνουν όλα αυτά; Στη χολιγουντιανή ταινία κινουμένων σχεδίων «Inside out», η οποία παίζεται στις ελληνικές αίθουσες με τον τίτλο «Τα μυαλά που κουβαλάς». Θα διερωτάσθε βεβαίως: Τι ζητάει το σενάριο μιας παιδικής ταινίας στις σελίδες του BHMAScience; Φυσικά και δεν σκοπεύουμε να πάρουμε τη δουλειά του καλού μας συναδέλφου Γιάννη Ζουμπουλάκη που διαβάζετε στις σελίδες του Πολιτισμού! Πήγαμε όμως με την κατάλληλης ηλικίας παρέα να δούμε την ταινία και διαπιστώσαμε ότι αποτελεί την καλύτερη εισαγωγή στη λειτουργία του εγκεφάλου.
Μα, θα μου πείτε, έχει κονσόλα ο εγκέφαλος για τον έλεγχο της οποίας ερίζουν τα συναισθήματα; Φυσικά και δεν έχει! Αλλά όποιος έχει προσπαθήσει να δώσει απλές και απτές απαντήσεις που να ικανοποιούν την περιέργεια ενός παιδιού για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος ξέρει πολύ καλά τις δυσκολίες του εγχειρήματος. Δεν θα μπορούσα να φανταστώ καλύτερο βοήθημα από την ταινία αυτή, που οπτικοποιώντας άριστα μερικές από τις θεμελιώδεις λειτουργίες του εγκεφάλου μπορεί να αποτελέσει την αρχή για μια συζήτηση με τους μικρούς αγαπημένους μας που πιθανότατα θα κρατήσει χρόνια. Διαβάστε παρακάτω πώς μερικές σκηνές λειτουργούν σαν αφορμές για εκπαιδευτικές παρεμβάσεις.
Γιατί τα παιδιά δεν τρώνε μπρόκολο;



Καμία πιθανότητα να φάει το μπρόκολο η μικρή, όταν η Αηδία προθυμοποιείται να της σώσει τη ζωή!

Πολύ νωρίς στην ταινία, προτού ακόμη πέσουν οι τίτλοι της έναρξης, μαθαίνουμε πολλά: μαθαίνουμε πώς ο φόβος και η αηδία προστατεύουν ένα παιδί, αλλά και πώς τελικά δομείται η προσωπικότητά του. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή με το μπρόκολο, που σίγουρα θυμίζει κάτι σε όλους τους γονείς που προσπάθησαν να εισαγάγουν νέες τροφές στη διατροφή ενός νηπίου: η Ράιλι, καθισμένη στο γνωστό καρεκλάκι-τραπεζάκι φαγητού, βλέπει το κουτάλι να πλησιάζει προς το στόμα της φέροντας κάτι πράσινο που μυρίζει περίεργα. Φυσικά και δεν θα το φάει! Γιατί μπορεί στις μέρες μας το φαγητό που φτάνει στο στόμα των παιδιών (ή τουλάχιστον των παιδιών στον δυτικό κόσμο) να είναι προσεκτικά μαγειρεμένο σε καθαρές κουζίνες, αλλά για το μεγαλύτερο μέρος της εξελικτικής ιστορίας του ανθρώπου το φαγητό μπορούσε να αποδειχθεί θανατηφόρο για παιδιά και ενηλίκους. Οσοι μπορούσαν να συνδέσουν τη μυρωδιά του φαγητού με την καταλληλότητά του για βρώση επιβίωσαν και κληροδότησαν σε εμάς την ικανότητα αυτή, που μπορεί να δυσκολεύει κάποιες φορές τους σημερινούς γονείς, αλλά υπήρξε καθοριστική για την επιβίωση του ανθρωπίνου είδους στο παρελθόν. Και αν καλοσκεφθείτε πόσες φορές μυρίζουμε το φαγητό (που πιθανόν έχουμε διατηρήσει κάποιες μέρες στο ψυγείο) για να αποφανθούμε για την καταλληλότητά του, αντιλαμβάνεστε ότι συνεχίζει να είναι καθοριστική. Δεν είναι τυχαίο ότι η Αηδία, αφού έχει καθοδηγήσει τη Ράιλι να φτύσει το μπρόκολο (παρεμπιπτόντως, στο πρόσωπο του μπαμπά της!), αποχωρεί από την κονσόλα ανακουφισμένη και περήφανη ότι της έσωσε τη ζωή.

Το πρώτο γκολ δεν σβήνει ποτέ!



H χαρά της Ράιλι για το γκολ στο χόκεϊ γίνεται μια ακόμη γλυκιά ανάμνηση

Στην ταινία τον ρόλο του αφηγητή έχει αναλάβει η Χαρά, η οποία στα αμέσως επόμενα δευτερόλεπτα μας ξεναγεί στις τακτοποιημένες με χρονολογική σειρά αναμνήσεις της Ράιλι. Που βεβαίως δεν έχουν όλες την ίδια βαρύτητα. Υπάρχουν οι κανονικές, υπάρχουν και αυτές που στην αγγλική ονομάζονται core memories και στην ελληνική έχουν αποδοθεί ως βασικές αναμνήσεις και που, όπως μας πληροφορεί η αφηγήτρια, «προήλθαν από πολύ σημαντικές στιγμές στη ζωή της Ράιλι, όπως π.χ. το πρώτο της γκολ στο χόκεϊ επί πάγου. Καθεμιά από αυτές ηλεκτροδοτεί, ενεργοποιεί μια διαφορετική πινελιά στην προσωπικότητα της Ράιλι συμβάλλοντας στη δημιουργία των νησιών της προσωπικότητας. Εχουμε το νησί της φιλίας, της ειλικρίνειας, του χόκεϊ, της οικογένειας, της χαζομάρας. Το θέμα είναι ότι τα νησιά της προσωπικότητας κάνουν τη Ράιλι να είναι… η Ράιλι!».

Πόσο απλή και πόσο κοντά στην επιστημονική αλήθεια είναι αυτή η περιγραφή! Η οποία συνοδεύεται από αντίστοιχες εικόνες: ακριβώς έξω από το στρατηγείο του εγκεφάλου της Ράιλι όπου υπάρχει η κονσόλα ελέγχου βλέπουμε τον υπόλοιπο εγκέφαλό της όπου δεσπόζουν τα εν λόγω νησιά της προσωπικότητας. (Μη σας παραξενεύει το νησί της χαζομάρας, τα παιδιά έχουν ανάγκη να κάνουν τρελίτσες, πράγματα που δεν έχουν νόημα για τους μεγάλους που τείνουν να τα αποκαλούν χαζομάρες.) Βεβαίως δεν έχουμε νησιά προσωπικότητας που να μοιάζουν με τα νησιά της ταινίας, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι εμπειρίες μας καθορίζουν την προσωπικότητά μας και πως ό,τι νέο βιώνουμε κατηγοριοποιείται με βάση τις προηγούμενες εμπειρίες που ενεργοποιούνται και ανακαλούνται προκειμένου ο κόσμος που μας περιβάλλει να αποκτήσει νόημα.
Αναμνήσεις στον Καιάδα


Μια σειρά γεγονότα έχουν ως αποτέλεσμα να αλλάξει άρδην η ζωή της μικρής πρωταγωνίστριας και να βρεθούν η Λύπη και η Χαρά εκτός στρατηγείου και μέσα στο αχανές τοπίο του εγκεφάλου της Ράιλι. Και ενώ τα πανοραμικά πλάνα αποκαλύπτουν τις χαρακτηριστικές αύλακες του εγκεφάλου, η Χαρά και η Λύπη αναζητούν απεγνωσμένα τρόπο να επιστρέψουν στη βάση τους. Καθ’ οδόν συναντούν τους καθαριστές που φροντίζουν να κάνουν χώρο για νέες αναμνήσεις πετώντας στο σκοτεινό βάραθρο της λήθης τις παλιές. Οχι όλες τις παλιές αλλά εκείνες που για μακρό χρονικό διάστημα δεν έχουν ανακληθεί. Ταυτόχρονα οι καθαριστές από καιρού εις καιρόν και με μόνο στόχο την προσωπική διασκέδασή τους επαναφέρουν μια ανάμνηση εντελώς άχρηστη, εκνευριστικά άχρηστη! (Εν προκειμένω το κάπως σαχλό τραγουδάκι μιας διαφήμισης). Βεβαίως δεν υπάρχουν καθαριστές εγκεφάλου, αλλά είναι γεγονός ότι αναμνήσεις που δεν ενεργοποιούνται με νέα βιώματα τείνουν να σβήσουν, ενώ με το εύρημα της διασκέδασης των καθαριστών το Χόλιγουντ περιγράφει χαριτωμένα την αδυναμία μας να σβήσουμε αναμνήσεις αυτοβούλως.
Το ταξίδι της Χαράς και της Λύπης στον εγκέφαλο είναι γεμάτο κινδύνους: προσπαθώντας να κόψουν δρόμο μπαίνουν στη Χώρα της Φαντασίας και, όπως όλοι γνωρίζουμε, δεν μπορούμε να επιτρέψουμε στη φαντασία μας να κυριαρχήσει και να μπούμε στην περιπέτεια να χάσουμε την αίσθηση της πραγματικότητας. Και η προσπάθειά τους να μπουν στην περιοχή παραγωγής ονείρων με στόχο να αλλάξουν τα όνειρα της μικρής πέφτει στο κενό, όπως και η ίδια η Χαρά, η οποία βρίσκεται να κάνει παρέα στις αναμνήσεις του Καιάδα.
Δεν θα ήταν σκόπιμο να αποκαλύψουμε όλες τις λεπτομέρειες της ταινίας από αυτή τη στήλη. Θα ήταν ωστόσο μεγάλη παράλειψη να μην εμμείνουμε σε δύο ακόμη σημεία: την τεράστια επίδραση που έχει στη Ράιλι η καταστροφή των νησιών της προσωπικότητας (πρόσκαιρη ευτυχώς καθώς η ταινία έχει χάπι εντ), η οποία μοιάζει να βασίζεται σε παρατηρήσεις ασθενών που «παύουν να είναι ο εαυτός τους» όταν μια ασθένεια χτυπά συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου τους, και, τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η ευτυχής κατάληξη της ταινίας βασίζεται στην ενεργό συμμετοχή της Λύπης δίνοντας στους μικρούς θεατές το μάθημα της αποδοχής των συναισθημάτων μας.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ