9 ερωτήσεις-απαντήσεις για το bullying

Η συγκλονιστική ιστορία του νεαρού φοιτητή που έδωσε τέλος στη ζωή του στα Γιάννενα επανέφερε με τον πιο τραγικό τρόπο το φαινόμενο του bullying. Οι συζητήσεις και οι απορίες γύρω από το θέμα αυτό είναι πολλές. Ζητήσαμε από την Κατερίνα Παπανικολάου, ψυχολόγο, MSc Κλινικής Ψυχολογίας, απαντήσεις στα βασικότερα ερωτήματα γύρω από αυτό το κοινωνικό πρόβλημα θέτοντας στο επίκεντρο τον λεγόμενο «σχολικό εκφοβισμό» που λαμβάνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις.

Σχολικός εκφοβισμός είναι η σκόπιμη, απρόκλητη και επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά από μαθητές σε συμμαθητές τους με σκοπό την επιβολή και την πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου. Μπορεί να είναι σωματικός, που εκδηλώνεται με τραυματισμό και απειλή τραυματισμού, απρεπή αγγίγματα, κλείδωμα σε έναν περιορισμένο χώρο, ή λεκτικός, που εκδηλώνεται με συστηματική χρήση υβριστικών ή αγενών εκφράσεων, απειλών, ειρωνικών σχολίων και παρατσουκλιών. Μπορεί να εκδηλώνεται και με έμμεσες συμπεριφορές, μέσω της άσκησης επιρροής στην ομάδα των συνομηλίκων και τη διάδοση κακόβουλων φημών ώστε να αισθανθούν αντιπάθεια για κάποιον συμμαθητή τους με στόχο την κοινωνική του απομόνωση. Στις μέρες μας έχει προστεθεί ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός, με τη διάδοση ντροπιαστικών σχολίων, ειρωνικών εκφράσεων και παρατσουκλιών μέσω του Διαδικτύου, τον αποκλεισμό κάποιου από μια δικτυακή ομάδα, την αποστολή απειλητικών μηνυμάτων και τη χρήση ή παραποίηση των προσωπικών δεδομένων κάποιου ατόμου.

Αρχηγός του εκφοβισμού είναι συνήθως ένα άτομο το οποίο αντλεί από την πράξη του ευχαρίστηση και κύρος και έχει επιρροή σε μια ομάδα ατόμων που ακολουθούν τη συμπεριφορά του για να πάρουν δύναμη και αναγνώριση. Οι θύτες είναι άτομα με εσωτερικευμένο θυμό και επιθετικότητα, που τα βγάζουν σε ένα άλλο άτομο, το οποίο επιλέγουν ως στόχο λόγω κάποιας αδυναμίας του σε σχέση με τους ίδιους.

Το θύμα ντρέπεται να μιλήσει για αυτό που του συμβαίνει ή ακόμη σκέφτεται πως ο ίδιος φταίει για τον χλευασμό αφού όταν κοιτάζεται στον καθρέφτη μπορεί να βλέπει ένα «ελάττωμα» για το οποίο χλευάζεται. Οσον αφορά το φιλικό περιβάλλον μπορεί να πιστεύει ότι αν μιλήσει για την επίθεση θα εκτεθεί απέναντι σε τρίτους και θα δεχτεί εκ νέου απόρριψη. Σε ό,τι αφορά την απόκρυψη του προβλήματος από την οικογένεια του, αυτό οφείλεται στο ότι το θύμα νιώθει πως ούτε εκεί θα βρει στήριξη –πιθανώς μάλιστα να φοβάται απόρριψη και από τους οικείους του.

Οι επιπτώσεις του bullying είναι σοβαρές: τα παιδιά-στόχοι φοβούνται να πάνε σχολείο και νιώθουν δυστυχισμένα όταν βρίσκονται εκεί. Η κοινωνική τους απομόνωση επεκτείνεται αφού οι άλλοι συμμαθητές μπορεί να αποφεύγουν την παρέα τους από φόβο ότι η επαφή μαζί τους θα μειώσει το κοινωνικό τους κύρος μέσα στο σχολείο, ή από φόβο μήπως επεκταθεί η επίθεση στο δικό τους πρόσωπο. Η αυτοεκτίμησή τους φθείρεται και μπορεί ακόμη να αναπτύξουν συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους. Δυστυχώς οι επιπτώσεις συχνά δεν σταματούν με το τέλος του σχολείου, αλλά μπορεί να συνοδεύουν το άτομο και στην ενήλικη ζωή του.

Οσον αφορά τους θύτες, μπορεί να συνεχίσουν αυτό το πρότυπο συμπεριφοράς –με πιο εξελιγμένες, «ενήλικες» μορφές και αργότερα στη ζωή στις και κυρίως στον εργασιακό χώρο. Στις ακραίες περιπτώσεις τα παιδιά-θύτες που μπορεί να ανήκουν στην κατηγορία των παιδιών με διαταραχή διαγωγής εξελίσσονται σε παραβατικούς ενηλίκους με αντικοινωνική συμπεριφορά.

Η συστηματική επιθετικότητα που δέχεται το θύμα, η αδυναμία του να τη σταματήσει, το αίσθημα ντροπής για αυτό που υφίσταται, το οποίο δεν τον αφήνει να μιλήσει για το πρόβλημά του και να λάβει βοήθεια, τον κάνουν να αισθάνεται ανημπόρια (helplessness). Το αίσθημα της έλλειψης ελπίδας σχετίζεται περισσότερο με την αυτοκτονία από ό,τι σχετίζεται η παρουσία κατάθλιψης, σύμφωνα με έρευνες.

6. Κάποιος που σκέφτεται (ή που έχει αποφασίσει) να αυτοκτονήσει εκδηλώνει κάποιες συμπεριφορές που θα μπορούσε το φιλικό ή οικογενειακό του περιβάλλον ναδιακρίνει ώστε να προλάβει την αρνητική εξέλιξη;

Τα άτομα που κάνουν απόπειρα αυτοκτονίας συνήθως έχουν μιλήσει για αυτό άμεσα ή έμμεσα. Εμμεσες λεκτικές εκφράσεις «δεν αντέχω άλλο» μπορεί να μην είναι ένα απλό καθημερινό παράπονο αλλά να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου ότι το άτομο βρίσκεται σε απόγνωση. Επίσης κάποιες συμπεριφορές μπορεί να υποδηλώνουν αυτοκτονικό ιδεασμό, όπως πειραματισμοί με δυνητικά θανατηφόρα μέσα (μαχαίρια, χάπια), διευθέτηση προσωπικών υποθέσεων, εκδραματίσεις μέσω ατυχημάτων.

Συνήθως οι άντρες που αυτοκτονούν χρησιμοποιούν πιο βίαιες μεθόδους για να το κάνουν (μαχαίρι, σχοινί, πτώση στο κενό) σε σχέση με τις γυναίκες που επιλέγουν πιο «παθητικές» μεθόδους, συνήθως τη λήψη χαπιών. Η εκτίμηση του τόπου και του χρόνου που επιλέγει κανείς για να κάνει την απόπειρα είναι ενδεικτική και του πόσο αποφασισμένος είναι για να ολοκληρωθεί, αφού η επιλογή ενός απομονωμένου μέρους μειώνει τις πιθανότητες διάσωσης. Στην περίπτωση του νεαρού φοιτητή τα στοιχεία που γνωρίζουμε δείχνουν ότι ήταν αποφασισμένος να δώσει τέλος στη ζωή του και επέλεξε μια διαδικασία (χρόνο, τόπο, μέθοδο) που αυτό θα γινόταν χωρίς να βρει κάποιο εμπόδιο.

Υπάρχουν μια σειρά από σημάδια στη συμπεριφορά του παιδιού τα οποία πρέπει να απασχολήσουν τους γονείς. Αν το παιδί πηγαίνει στο σπίτι τραυματισμένο ή με σχισμένα ρούχα, αν αναφέρει πως χάνει αντικείμενα, αν παραπονείται συχνά ότι είναι άρρωστο, αν έχει δυσκολίες με τον ύπνο ή το φαγητό, αν είναι λυπημένο, αγχωμένο, θυμωμένο, αν δεν θέλει να πάει σχολείο, αν έχει λιγότερους φίλους από ό,τι είχε στο παρελθόν, αν δεν συμμετέχει σε κοινές δραστηριότητες με συμμαθητές του, αν εμφανίζει πτώση των επιδόσεών του στο σχολείο και γενικότερα αν το παιδί παρουσιάζει κάποια περίεργη ή ασυνήθιστη σε σύγκριση με το πρόσφατο παρελθόν συμπεριφορά, θα πρέπει οι γονείς να διερευνήσουν το ενδεχόμενο να έχει πέσει θύμα εκφοβισμού, δεδομένου ότι το παιδί από μόνο του δεν θα τους το εκμυστηρευθεί.

Πρέπει να πλησιάσουν το παιδί με διάθεση να ακούσουν και να κατανοήσουν, όχι να κρίνουν ή να θυμώσουν για αυτό που του συμβαίνει. Αυτό που έχει ανάγκη το παιδί είναι να νιώσει ασφαλές και αποδεκτό. Οι γονείς πρέπει να το βοηθήσουν να εκφράσει τα συναισθήματα και τις ανάγκες του. Να του επισημάνουν την αξία του και πως δεν φταίει το ίδιο που κάποιος άλλος τού επιτίθεται. Παράλληλα θα πρέπει να επικοινωνήσουν με το σχολείο για να ενημερωθούν για αυτό που συμβαίνει και για να συλλέξουν πληροφορίες γύρω από το θέμα. Θα πρέπει να υπάρξει μια δέσμευση από τη διεύθυνση του σχολείου ότι θα αναλάβει δράση ώστε να αντιμετωπιστεί η κατάσταση και να προστατευθεί το παιδί. Αν οι γονείς δουν ότι παρά τις ενέργειες και τα μέτρα που έχουν λάβει, κάποιες από τις ανησυχητικές συμπεριφορές του παιδιού συνεχίζουν να υπάρχουν, πρέπει να ζητήσουν τη βοήθεια ειδικού.