«Κάλλιον του θεραπεύειν το προλαμβάνειν». Η σοφή αυτή ρήση που αποτελεί «σημαία» της ιατρικής δεν μπορεί να έχει επίσημη εφαρμογή ούτε στο κομμάτι του θεραπεύειν ούτε σε εκείνο του προλαμβάνειν σε ό,τι αφορά τον ιό Εμπολα. Και αυτό διότι για τον συγκεκριμένο ιό δεν υπάρχει διαθέσιμο προληπτικό εμβόλιο ούτε εγκεκριμένη θεραπεία. Ο δυτικός, προηγμένος κόσμος επί μακρόν δεν είχε φερθεί άλλωστε καθόλου… σοφά αφήνοντας τον Εμπολα στα «αζήτητα» αφού τα κρούσματα δεν είχαν χτυπήσει την πόρτα του. Τώρα όμως που τα κρούσματα εκτοξεύονται εντός των μεγάλων αστικών κέντρων της Δυτικής Αφρικής ενώ παράλληλα έχουν ήδη «ταξιδέψει» σε Ευρώπη και ΗΠΑ –προκαλώντας μάλιστα πανικό εξαιτίας μεμονωμένων (ευτυχώς) μέχρι στιγμής δευτερογενών μεταδόσεων και μάλιστα εντός νοσοκομείων –οι επιστήμονες τρέχουν και δεν φθάνουν ώστε να αναπτύξουν νέα εμβόλια και θεραπείες. Παράλληλα «ξεσκονίζουν» κάποιες υπάρχουσες θεραπείες, μήπως και καταφέρουν να κατατροπώσουν τον ιό.
Ανύπαρκτο πρωτόκολλο
Οσοι παρακολουθούν τακτικά το τι συμβαίνει με τα κρούσματα Εμπολα που νοσηλεύονται σε Ευρώπη και ΗΠΑ, μάλλον θα έχουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα. Γιατί κάποιος ασθενής έλαβε την πειραματική θεραπεία ZMapp (αυτή που ακούγεται περισσότερο σε ό,τι αφορά τον Εμπολα το τελευταίο διάστημα) και κάποιος άλλος όχι; Γιατί στον έναν ασθενή δόθηκε νωρίτερα η θεραπεία κατά τη διάρκεια της νοσηλείας και στον άλλον αργότερα; Γιατί κάποιοι ασθενείς έλαβαν μετάγγιση αίματος από άτομα που επιβίωσαν από τον ιό και άλλοι όχι; Υπάρχει τελικώς πρωτόκολλο στο τι λαμβάνει ο κάθε ασθενής και πότε;

«Οχι, δεν υπάρχει»
μας απαντά ο δρ Μάρτιν Φρίντε, επικεφαλής της ομάδας σχετικά με τις νέες θεραπείες για τον Εμπολα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και εξηγεί το γιατί: «Με δεδομένο ότι δεν υπάρχουν εγκεκριμένες θεραπείες για τον ιό Εμπολα, ο ΠΟΥ δεν έχει εκδώσει καμία συγκεκριμένη οδηγία την οποία πρέπει να ακολουθούν οι ειδικοί. Ετσι ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε ασθενούς αλλά και τη διαθεσιμότητα των πειραματικών θεραπειών ο γιατρός κρίνει τι είναι το καλύτερο να πράξει». Ο ειδικός τονίζει βέβαια ότι έχει γίνει από τους αρμοδίους του ΠΟΥ «μια λίστα κατηγοριοποίησης των υποψήφιων θεραπειών από τις πιο υποσχόμενες στις λιγότερο υποσχόμενες με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία. Αρκετοί γιατροί έρχονται σε επαφή μαζί μας και μας ζητούν πληροφορίες για την πιθανή ασφάλεια και τη διαθεσιμότητα των θεραπειών της λίστας και εμείς τους δίνουμε τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας ενώ τους παρέχουμε και τα στοιχεία επικοινωνίας των παρασκευαστριών εταιρειών ώστε να έλθουν σε επαφή μαζί τους».
Με αφετηρία μας αυτή τη θεραπευτική «λίστα του Σίντλερ» θα κινηθούμε και εμείς ώστε να σας ξεναγήσουμε στον κόσμο των θεραπειών που ελπίζεται ότι θα σώσουν ζωές ασθενών με Εμπολα.
ZMapp: σχεδόν μηδενική παραγωγή


Πρώτη στη λίστα είναι η θεραπεία ZMapp που σας προαναφέραμε. Σύμφωνα με τον δρα Φρίντε αποτελεί την πιο υποσχόμενη, και αυτό διότι έχει δώσει τα καλύτερα αποτελέσματα σε μέχρι στιγμής πειράματα σε πιθήκους. «Πρόκειται για έναν συνδυασμό τριών μονοκλωνικών αντισωμάτων ο οποίος πιστεύεται ότι θα είναι ασφαλής για χρήση σε ευρεία κλίμακα σε ανθρώπους καθώς μονοκλωνικά αντισώματα χρησιμοποιούνται τα τελευταία χρόνια εναντίον διαφόρων νόσων όπως η αρθρίτιδα ή κάποιες μορφές καρκίνου. Ακόμη και πρόωρα βρέφη λαμβάνουν μονοκλωνικά αντισώματα ενάντια στον αναπνευστικό συγκυτιακό ιό». Αισιόδοξα τα νέα μέχρι εδώ. Ιδού όμως και η απαισιόδοξη πτυχή, η οποία είναι άκρως σημαντική. Διότι τι να το κάνεις το αποτελεσματικό φάρμακο αν δεν μπορείς να το έχεις αφού η διαθεσιμότητά του «είναι σχεδόν μηδενική», όπως σημειώνει ο δρ Φρίντε. «Μία δόση του φαρμάκου είναι 3 γραμμάρια και απαιτούνται αυτή τη στιγμή τεράστιες υποδομές ώστε να παραχθεί. Μέχρι στιγμής εξ όσων γνωρίζουμε ελάχιστες δόσεις ZMapp έχουν δοθεί σε ασθενείς με Εμπολα. Καταλαβαίνει κάποιος το πόσο αργή είναι η παραγωγή του φαρμάκου αν αναλογιστεί ότι η εταιρεία, σύμφωνα με πληροφορίες, μπορεί να παραγάγει 10 ή το πολύ 15 δόσεις κάθε τρεις μήνες».
Για ποιον λόγο η παραγωγή κινείται με ρυθμούς… χελώνας; Επειδή τα τρία αντισώματα εισάγονται σε φυτά καπνού όπου και πολλαπλασιάζονται καθώς τα φυτά μεγαλώνουν. «Στη συνέχεια συλλέγουμε τα φυτά, εξάγουμε τα αντισώματα και τα απομονώνουμε. Ενα μείγμα των τριών αντισωμάτων δημιουργεί τελικώς το ZMapp» περιγράφει στο «Βήμα» εκπρόσωπος της παρασκευάστριας εταιρείας Kentucky BioProcessing (KBP).
Ο δρ Φρίντε υπογραμμίζει πως «η μέθοδος αυτή κρίθηκε από την εταιρεία ως ορθότερη από επιστημονικής απόψεως για την παραγωγή των αντισωμάτων. Και αυτό διότι με την καλλιέργεια στο φυτό τα αντισώματα που προκύπτουν εμφανίζουν μεγαλύτερη ομοιογένεια στη δομή τους. Ωστόσο πρόκειται για μια διαδικασία χρονοβόρα. Και αυτό δεν είχε προβλεφθεί αφού πριν από μερικούς μήνες δεν ετίθετο ζήτημα Εμπολα». Σύμφωνα με τον ειδικό, υπάρχουν πληροφορίες ότι η παρασκευάστρια εταιρεία συζητεί τώρα με άλλες εταιρείες συνεργασίες με στόχο την αύξηση της ικανότητας παραγωγής. Από την πλευρά του ο εκπρόσωπος της ΚΒΡ μάς ανέφερε ότι «πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως η συγκεκριμένη θεραπεία δεν υφίστατο καν ως τον Ιανουάριο του 2014. Εκτοτε παρήχθη μια μικρή ποσότητα την οποία είχαμε ως στόχο να χρησιμοποιήσουμε στο πλαίσιο απαραίτητων δοκιμών για την έγκριση κάποια στιγμή της θεραπείας. Ομως αυτός ο μικρός αριθμός δόσεων κρίθηκε τελικώς ότι πρέπει να δοθεί σε ασθενείς με βάση τις ανθρωπιστικές ανάγκες. Τα αποθέματα αυτής της αρχικής παρτίδας εξαντλήθηκαν τον Αύγουστο και τώρα η εταιρεία βρίσκεται σε διαδικασία ανάπτυξης νέων δόσεων. Εχουμε ήδη αυξήσει το προσωπικό και εργαζόμαστε σε 24ωρες βάρδιες επτά ημέρες την εβδομάδα».
Προς το παρόν όμως αυτό δεν φαίνεται να είναι αρκετό στο διά ταύτα, που δεν είναι άλλο από τη σωτηρία ασθενών. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Τόμας Ερικ Ντάνκαν, του πρώτου κρούσματος που έφθασε στις ΗΠΑ από τη Λιβερία. Ο Ντάνκαν έλαβε λίγες μόνο ημέρες προτού πεθάνει ένα πειραματικό αντι-ιικό φάρμακο, το Brincidofovir. Οπως μας πληροφόρησε εκπρόσωπος του νοσοκομείου Texas Health Presbyterian με τον οποίο ήλθαμε σε επαφή, «ο ασθενής έλαβε το φάρμακο όταν οι θεράποντες ιατροί αποφάσισαν ότι είναι σωστό να το λάβει με βάση την κατάστασή του καθώς και μόλις ήταν διαθέσιμο. Το φάρμακο ZMapp δεν χορηγήθηκε στον ασθενή επειδή δεν ήταν διαθέσιμο. Σύμφωνα με τα Κέντρα για τον Ελεγχο και την Πρόληψη Νοσημάτων (CDC) και την παρασκευάστρια εταιρεία, το ZMapp δεν είναι διαθέσιμο από τις 12 Αυγούστου».
Με δεδομένο ότι υπάρχει πρόβλημα διάθεσης της συγκεκριμένης θεραπείας καθώς και ότι το πεδίο των μονοκλωνικών αντισωμάτων δείχνει να είναι… προοπτικών λαμπρών, και άλλες ομάδες μελετούν την ανάπτυξη τέτοιων θεραπειών για τον Εμπολα. Ο δρ Φρίντε μάς ενημερώνει ότι ερευνητές στην Ταϊλάνδη έχουν αναπτύξει ένα άλλο είδος αντισώματος που παράγεται ταχύτερα σε κύτταρα ζώων και όχι στο φυτό του καπνού, και όπως υποστηρίζουν το αντίσωμά τους είναι πιθανώς καλύτερο από το ZMapp. «Ωστόσο βρίσκονται ακόμη σε στάδιο προκλινικών ερευνών και ο δρόμος είναι μακρύς».
siRNA και PMOs: άκρως πειραματικά


Δεύτερη κατηγορία στη λίστα των… υποσχόμενων θεραπευτικών «σωτήρων» είναι εκείνη που αφορά δύο φάρμακα παρόμοιας φιλοσοφίας βασιζόμενα στο RNA. Πρόκειται για τα siRNA (μικρά ανασταλτικά RNA) καθώς και τα PMOs (phosphorodiamidate morpholino oligomers). Τα φάρμακα αυτά παρεμβαίνουν στον μηχανισμό αναπαραγωγής του ιού και προλαμβάνουν έτσι τον πολλαπλασιασμό του. Ωστόσο, σύμφωνα με τον ειδικό του ΠΟΥ, είναι άκρως πειραματικά. «Σε ό,τι αφορά τα siRNA κλινικές δοκιμές που έχουν διεξαχθεί στο πεδίο της ογκολογίας έχουν δείξει ότι δεν είναι επικίνδυνα αν χορηγούνται ως μια συγκεκριμένη δόση. Για τον Εμπολα φάρμακο αυτής της φιλοσοφίας με την κωδική ονομασία ΤΚΜ-Ebola της καναδικής εταιρείας Tekmira Pharmaceuticals που αποτελεί συνδυασμό τροποποιημένων SiRNA βρίσκεται σε φάση δοκιμών Ι, ωστόσο είναι πάρα πολύ νωρίς για να εξαχθούν συμπεράσματα τόσο για την ασφάλεια όσο και για την αποτελεσματικότητά του».Σημειώνεται ότι ένας αμερικανός γιατρός, εθελοντής στη Λιβερία έλαβε το ΤΚΜ-Ebola στο Ιατρικό Κέντρο της Νεμπράσκα όπου νοσηλευόταν και βγήκε νικητής.
Και πάλι όμως, ακόμη και αν αυτά τα φάρμακα αποδειχθούν αποτελεσματικά, «η διαθεσιμότητά τους, τουλάχιστον αυτή τη στιγμή, είναι πάρα πολύ μικρή. Οι πληροφορίες μας αναφέρουν ότι δεν έχουμε διαθεσιμότητα μεγαλύτερη από 20 ως 40 δόσεις διότι η διαδικασία παραγωγής σε μεγάλη κλίμακα είναι επίσης δύσκολη. Και καταλαβαίνει κάποιος εύκολα ότι αν δεν αποδειχθεί χωρίς αμφιβολία ότι τα φάρμακα αυτά μπορούν να προσφέρουν ενάντια στον Εμπολα δεν θα γίνουν επενδύσεις για δημιουργία μεγάλων εγκαταστάσεων παραγωγής τους».
Δοκιμές με αντι-ιικά και ιντερφερόνη


Δύο άλλα φάρμακα ακολουθούν στον κατάλογο των ειδικών του ΠΟΥ. Το πρώτο είναι ένα φάρμακο το οποίο στην Ιαπωνία έχει λάβει έγκριση για την πανδημική γρίπη. Ονομάζεται favipiravir και φαίνεται ότι μπορεί να αναστείλει τη δράση πολλών RNA ιών. «Σε κύτταρα στο εργαστήριο ιάπωνες ερευνητές είδαν ότι το φάρμακο μπορεί να είναι αποτελεσματικό ενάντια στον Εμπολα και εκτιμούν ότι ίσως φανεί χρήσιμο στους ανθρώπους» λέει ο δρ Φρίντε και προσθέτει πως «ασθενείς στην Ευρώπη το έχουν λάβει, σύμφωνα με τις πληροφορίες μας. Δεν γνωρίζουμε όμως αν είναι αποτελεσματικό». Τώρα, κατά τον ειδικό, σχεδιάζονται δοκιμές του φαρμάκου σε μια από τις τρεις πληγείσες από τον Εμπολα αφρικανικές χώρες (δεν μας προσδιόρισε σε ποια) και αναμένονται με ενδιαφέρον τα αποτελέσματα.
Το δεύτερο αντι-ιικό φάρμακο που προτείνεται ενάντια στον Εμπολα είναι το brincidofovir, που χορηγήθηκε και στον Ντάνκαν. Το συγκεκριμένο φάρμακο έλαβε πρόσφατα ταχεία έγκριση από την αρμόδια Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) για χρήση ενάντια στον κυτταρομεγαλοϊό, έναν ιό που ανήκει στην ίδια οικογένεια με τον ιό του έρπητα, παρότι δεν έχουν ολοκληρωθεί ακόμη οι δοκιμές φάσης ΙΙΙ. Κάποιοι ειδικοί εκτιμούν ότι θα μπορούσε να είναι αποτελεσματικό και για τον Εμπολα. Ενας καμεραμάν του NBC που επέστρεψε από τη Λιβερία και νοσηλεύεται με Εμπολα στη Νεμπράσκα έλαβε το φάρμακο και εμφανίζει βελτίωση. Ωστόσο μένει να αποδειχθεί η αποτελεσματικότητά του σε μεγάλη κλίμακα.
Οι επιστήμονες όμως… ξεσκονίζουν και τα κιτάπια με τις υπάρχουσες θεραπείες αναζητώντας εκείνη που θα τους προσφέρει τη φαρμακευτική λύση ενάντια στον Εμπολα. Ενδεικτικά ο δρ Φρίντε αναφέρει μια τέτοια υποψηφιότητα, τη γνωστή ιντερφερόνη, που χορηγείται σε ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση (σκλήρυνση κατά πλάκας). «Η λίστα των υποψηφίων είναι πολύ μεγάλη και όλοι μελετούν τα πάντα. Ομως σταθήκαμε στα πιο υποσχόμενα».
Ακόμη όμως και αν σύντομα αποδειχθεί ότι κάποιο από αυτά τα φάρμακα μπορεί να είναι αποτελεσματικό (και βέβαια διαθέσιμο) ενάντια στη νόσο –«δεν πιστεύω ότι κάτι τέτοιο θα συμβεί για οποιοδήποτε φάρμακο πριν από το τέλος του πρώτου τριμήνου του 2015» σημειώνει ο δρ Φρίντε –υπάρχουν άλλα μύρια ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Σε ποια φάση της νόσου πρέπει να χορηγείται το καθένα; Είναι καλύτεροι κάποιοι πιθανοί συνδυασμοί από άλλους; «Το ZMapp ίσως να είναι πιο αποτελεσματικό σε ασθενείς πιο προχωρημένου σταδίου ενώ τα αντι-ιικά σε ασθενείς πιο πρώιμου σταδίου, σύμφωνα με κάποιες πρώτες ενδείξεις. Ολα αυτά είναι όμως υποθέσεις. Το μόνο σίγουρο είναι ότι όλοι οι επιστήμονες έχουν πολλή, πολλή δουλειά μπροστά τους». Και εμείς πρέπει να επιδείξουμε πολλή, πολλή υπομονή (είναι βέβαια αρκετή ενάντια σε έναν τόσο επικίνδυνο ιογενή εχθρό;).

ΠΡΟΛΗΨΗ
Τι γίνεται με τα εμβόλια
Ολοι οι ειδήμονες αναφέρουν πως μπορεί οι θεραπείες να βοηθήσουν στο να σωθούν ζωές, ωστόσο, αν θέλουμε να βάλουμε «φρένο» στην ταχεία εξάπλωση του ιού Εμπολα, θα το επιτύχουμε μόνο μέσω της ανάπτυξης εμβολίου το οποίο θα σταματήσει την εμφάνιση νέων κρουσμάτων.
Στο πεδίο των εμβολίων πρώτο στην κούρσα φαίνεται να είναι ένα το οποίο έχει αναπτυχθεί από μεγάλη βρετανική φαρμακευτική εταιρεία και δοκιμάζεται σε συνεργασία με τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας των ΗΠΑ (ΝΙΗ). Πειράματα σε μοντέλα ζώων απέδειξαν ότι το εμβόλιο είναι ασφαλές καθώς και ότι παρέχει προστασία ενάντια στον Εμπολα. Εχουν ήδη ξεκινήσει δοκιμές φάσης Ι σε ανθρώπους στις ΗΠΑ, στην Αγγλία και στο Μάλι ενώ αναμένεται να διεξαχθούν και σε άλλες αφρικανικές χώρες. Ελπίζεται ότι μέχρι το τέλος του 2014 θα υπάρχουν κάποια πρώτα αποτελέσματα δοκιμών της φάσης Ι ενώ η ολοκλήρωσή τους εκτιμάται στα μέσα του 2015, οπότε και θα ξεκινήσουν δοκιμές φάσης ΙΙ. Σημειώνεται πως σε αυτή τη φάση οι δοκιμές διεξάγονται σε υγιείς εθελοντές προκειμένου να αποδειχθεί αν το εμβόλιο είναι ασφαλές και προκαλεί επαρκή ανοσολογική απόκριση.
Ενα δεύτερο εμβόλιο, τα δικαιώματα του οποίου κατέχει αμερικανική εταιρεία η οποία συνεργάζεται με την Αρχή Δημόσιας Υγείας του Καναδά, έχει μέχρι στιγμής δοκιμαστεί μόνο σε μοντέλα ζώων με ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Σύντομα αναμένονται κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους.
Ακόμη όμως και αν ένα εμβόλιο για τον Εμπολα αποδειχθεί ασφαλές και αποτελεσματικό στις δοκιμές, η επαγρύπνηση δεν πρέπει να σταματήσει, όπως αναφέρει στο «Βήμα» ο επικεφαλής του Τομέα Επαγρύπνησης και Αντιμετώπισης του Ευρωπαϊκού Κέντρου για τον Ελεγχο και την Πρόληψη Νοσημάτων (ECDC) Ντενί Κουλομπιέ. «Εφόσον υπάρξουν καλά αποτελέσματα το εμβόλιο θα μπορεί να διατεθεί τους ερχόμενους μήνες για χρήση κατά προτεραιότητα στο υγειονομικό προσωπικό. Πρέπει σε κάθε περίπτωση να σημειωθεί ότι ακόμη και αν εμφανιστούν τα εμβόλια, θα έχουν υποβληθεί σε περιορισμένες δοκιμές σε ανθρώπους, με αποτέλεσμα ο στενός έλεγχος μετά την έγκριση σχετικά με την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά τους να είναι υψίστης σημασίας».

Μπορεί το αίμα να σώσει από τον Εμπολα;
Κάποιοι ασθενείς με Εμπολα που νοσηλεύθηκαν εκτός Αφρικής υποβλήθηκαν σε μετάγγιση αίματος από άτομα που νόσησαν και ανάρρωσαν (και πάλι αυτό συνέβη κατά την κρίση του γιατρού αφού δεν πρόκειται για εγκεκριμένη θεραπεία για τη συγκεκριμένη νόσο). Ο επικεφαλής της ομάδας του ΠΟΥ σχετικά με τις νέες θεραπείες για τον Εμπολα δρ Μάρτιν Φρίντε εξηγεί ότι «ήδη από τα προηγούμενα ξεσπάσματα Εμπολα στο Κονγκό είχε αναπτυχθεί η θεωρία πως αν ένας ασθενής λάβει το αίμα ατόμου που έχει αναρρώσει και διαθέτει αντισώματα εναντίον του ιού μπορεί να ωφεληθεί. Η θεωρία αυτή επανέρχεται τώρα δριμύτερη και πρέπει να μελετηθεί ενδελεχώς και αυτή η υποψήφια θεραπεία». Μάλιστα, τώρα που ολοένα και περισσότερα άτομα αναρρώνουν από Εμπολα στην Αφρική, εκεί είναι και η «πηγή» όπου θα μπορούσαν να δημιουργηθούν «δεξαμενές» αίματος και αντισωμάτων. «Οσοι έχουν αναρρώσει πιθανώς να μπορούν να βοηθήσουν συνανθρώπους τους. Για τον λόγο αυτόν βρισκόμαστε σε στενή επικοινωνία με τις εθνικές μονάδες μεταγγίσεων στις πληγείσες αφρικανικές χώρες ώστε να γίνει αυτό πραγματικότητα. Βέβαια το εγχείρημα είναι δύσκολο σε χώρες όπως αυτές που δεν έχουν καλές υποδομές. Πώς θα συλλεγεί με ασφάλεια το αίμα;». Ο ειδικός προσθέτει ότι υπάρχουν και πολιτισμικά θέματα αφού πολλές φορές οι κάτοικοι τέτοιων χωρών δεν δέχονται ούτε να δώσουν αίμα ούτε να λάβουν μετάγγιση αίματος. Και βέβαια υπάρχει και ζήτημα συμβατότητας. «Αν δύο άτομα δεν έχουν ίδια ομάδα αίματος, τότε πρέπει να γίνει επεξεργασία του αίματος ώστε να απομακρυνθεί το πλάσμα. Και αυτό είναι δύσκολο να συμβεί σε χώρες χωρίς υποδομές». Είναι πολλά λοιπόν ακόμη τα θέματα που πρέπει να λυθούν.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ