Αμπελος: η μυθική συνοδοιπόρος μας

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η οινοφόρος άμπελος (Vitis vinifera) ενέπνευσε πολλούς μύθους: με καταγωγή από τον Καύκασο (όπως αποδεικνύουν συγκριτικές μελέτες του DNA διαφόρων ποικιλιών), το φυτό καλλιεργείται στην Ευρώπη από τη Νεολιθική Εποχή, ενώ δεν είναι καθόλου δύσκολο να φανταστεί κανείς τον κυνηγό-τροφοσυλλέκτη πρόγονό μας να ανακαλύπτει την άγρια άμπελο με τους υπόξινους καρπούς και να την αναζητεί στις περιπλανήσεις του.

Στη χώρα μας η συστηματική καλλιέργεια της αμπέλου φαίνεται ότι διαδόθηκε μέσω των Μινωιτών, στους οποίους έφτασε πιθανότατα από την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Δεύτερο κομβικό σημείο για τη διάδοση της καλλιέργειας της αμπέλου στην ηπειρωτική Ελλάδα φαίνεται ότι είναι η Νάξος, αφού σύμφωνα με τον μύθο ο εξ Ανατολάς ερχόμενος Διόνυσος συνάντησε εδώ την Αριάδνη, με την οποία έκανε πολλά παιδιά. Ανάμεσα σε αυτά και ο Στάφυλος (που δίδαξε στους Ελληνες την τεχνική της καλλιέργειας της αμπέλου) και ο Οινοποίων (που με τη σειρά του τους δίδαξε την οινοποίηση).

Για τον κ. Σταυρακάκη η Αριάδνη (η οποία, σύμφωνα με τον μύθο, ακολούθησε τον Θησέα και παρέμεινε στη Νάξο έπειτα από θεϊκή εντολή ή δική της επιθυμία) δεν μπορεί παρά να είναι η κληματίδα που ήρθε από τη Μινωική Κρήτη: «Ισως το πολύτιμο λάφυρο που πήρε ο Θησέας από τον Μίνωα δεν ήταν η Αριάδνη, ή δεν ήταν μόνο η Αριάδνη, αλλά και μοσχεύματα αμπέλου (κληματίδες), μερικά από τα οποία δώρισε στους Ναξιώτες για τη φιλοξενία που του πρόσφεραν» σημειώνει στο βιβλίο του. Εξίσου σημαντική για τη διάδοση της διονυσιακής λατρείας και της αμπελοκαλλιέργειας εκτιμάται ότι υπήρξε και η Θράκη, όπως μαρτυρούν οι λαξευμένοι στον βράχο ληνοί της Μαρώνειας, που προμήθευε τον περίφημο Ισμαρικό οίνο στους Ελληνες που είχαν εκστρατεύσει κατά της Τροίας.

Οποια και αν ήταν η διαδρομή, πάντως, το ταξίδι των κρητικών ποικιλιών της αμπέλου συνεχίστηκε για χιλιετίες και από την Ελλάδα μεταφέρθηκε στη Δύση μέσω της Νότιας Ιταλίας, της Σικελίας και της Νότιας Γαλλίας. Στην πραγματικότητα, μέχρι που η αμερικανικής προέλευσης φυλλοξήρα να σαρώσει τον ευρωπαϊκό αμπελώνα στα μέσα του 19ου αιώνα, όλα τα ευρωπαϊκά αμπέλια είχαν προκύψει από διασταυρώσεις τοπικών ποικιλιών με τις κρητικές. «Η αφίδα αυτή καθόρισε τη μορφή των παραγωγικών αμπελώνων της Ευρώπης μετά την εισβολή της το 1864 στη Γαλλία (στην Ελλάδα το 1898) σε βαθμό ώστε να αναφερόμαστε στην προ- και μετα-φυλλοξηρική αμπελουργία» επεσήμανε ο κ. Σταυρακάκης μιλώντας στο «Βήμα» και προσέθεσε: «Στους έλληνες αμπελουργούς η φυλλοξήρα ταυτίστηκε με την απόλυτη καταστροφή, όχι μόνο αμπελουργικά αλλά και οικονομικά».

Η φυλλοξήρα είναι ένα έντομο με δύο «πρόσωπα». Εμφανίζει, δηλαδή, διπλό βιολογικό κύκλο με δύο βασικές μορφές: τη ριζόβια και τη φυλλόβια. Η πρώτη προσβάλλει το ριζικό σύστημα, η δεύτερη το φύλλωμα. Οπως εξήγησε ο κ. Σταυρακάκης, «η φυλλοξήρα είναι ένα ολοπαράσιτο, εξαρτάται πλήρως από τον ξενιστή της και πεθαίνει όταν πεθάνει κι αυτός. Στη διάρκεια της εξέλιξης η φυλλοξήρα ανέπτυξε μια συμβιωτική σχέση με τις αμερικανικές ποικιλίες αμπέλου: αυτές έγιναν ανθεκτικές στη ριζόβια μορφή της φυλλοξήρας παραμένοντας ευαίσθητες στη φυλλόβια. Με άλλα λόγια, βρέθηκε μια συνθήκη που συνέφερε και το έντομο (που περιορίστηκε μεν στα φύλλα αλλά εξασφάλισε τη ζωή του διατηρώντας στη ζωή τον ξενιστή του) και τον ξενιστή (που θυσίαζε τα φύλλα του αλλά όχι τις ρίζες του)».

Βεβαίως, όταν η φυλλοξήρα ενέσκηψε στην Ευρώπη, οι ευρωπαϊκές ποικιλίες αμπέλου που ποτέ στο παρελθόν δεν είχαν έρθει σε επαφή με το παράσιτο αυτό υπέκυψαν. Μέσα σε λίγα χρόνια το παράσιτο κατέστρεψε εκατομμύρια στρέμματα αμπελώνων αρχικά στη Γαλλία και ακολούθως στην Ιταλία και στην Ισπανία. Σήμερα, όπως εξηγεί ο κ. Σταυρακάκης, «τα αμερικανικά είδη αμπέλου και τα υβρίδιά τους (τα γνωστά υποκείμενα) παραμένουν ανθεκτικά στη ριζόβια μορφή της φυλλοξήρας και ευαίσθητα στη φυλλόβια μορφή. Αντίθετα, τα ευρωπαϊκά αμπέλια (ποικιλίες του Vitis vinifera) παρουσιάζουν μηδενική αντοχή στη ριζόβια μορφή, ενώ είναι ανθεκτικά στη φυλλόβια μορφή της. Ετσι για την αντιμετώπισή της εφαρμόστηκαν δύο μέθοδοι: η διασταύρωση αμερικανικών ειδών και ποικιλιών με τις ποικιλίες της ευρωπαϊκής αμπέλου και ο εμβολιασμός των ευρωπαϊκών ποικιλιών σε αμερικανικά αμπέλια (υποκείμενα). Αυτή η δεύτερη αποδείχθηκε και η πλέον αποτελεσματική και οικονομική μέθοδος και εφαρμόζεται ευρέως».

Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια διαπιστώθηκε ότι αρκετές ελληνικές ποικιλίες όπως Αηδάνι, Σαββατιανό, Σουλτανίνα κ.ά. παρουσιάζουν ευαισθησία και στη φυλλόβια φυλλοξήρα, ενώ η αναγκαστική συμβίωση δύο διαφορετικών ποικιλιών και ειδών με τον εμβολιασμό έχει προκαλέσει σειρά προβλημάτων βιολογικών και φυσιολογικών. Σύμφωνα με τον κ. Σταυρακάκη, «μια σημαντική επίπτωση από τον εμβολιασμό είναι ότι τα εμβολιασμένα πρέμνα έχουν πολύ μικρότερη διάρκεια παραγωγικής ζωής από τις αυτόρριζες ποικιλίες (κατά μέσον όρο 30 έτη έναντι 70-80). Επίσης σημαντικές είναι οι επιπτώσεις στις φυσιολογικές λειτουργίες και συνακόλουθα στην παραγωγή. Ετσι ο συνδυασμός του υποκειμένου με την ποικιλία-εμβόλιο συχνά αποβαίνει καθοριστικός για την αμπελουργική παραγωγή».

Η αρμονική συμβίωση της ποικιλίας που θα εμβολιαστεί πάνω σε ένα ανθεκτικό στη φυλλοξήρα υποκείμενο δεν είναι ο μόνος παράγοντας που καθορίζει την αμπελουργική παραγωγή. Προκειμένου να αποδώσει τα μέγιστα (και δεν αναφερόμαστε μόνο στην ποσότητα αλλά κυρίως στην ποιότητα) η άμπελος πρέπει να βρεθεί σε αρμονία με το έδαφος και το κλίμα της περιοχής όπου φύεται. «Τα αμπέλια προτιμούν τις πλαγιές ημιορεινών περιοχών, προτιμούν ελαφρά χαλικώδη εδάφη και πρέπει να αερίζονται καλά. Από αυτή την αλληλεπίδραση μεταξύ αμπελιού, εδάφους, μικροκλίματος και αμπελουργού μπορεί να προκύψουν ποικιλίες που δίνουν ανεπανάληπτο κρασί» σημείωσε ο κ. Σταυρακάκης και προσέθεσε: «Ο Θεόφραστος επεσήμανε το πόσο σημαντική ήταν η «αμπέλου θέσις», ενώ σήμερα έχει επικρατήσει ο γαλλικός όρος «terroir» για να περιγραφεί η άρρηκτη αυτή σχέση».

Στη χώρα μας η Πελοπόννησος και η Κρήτη αποτελούν τα παραδοσιακά αμπελουργικά διαμερίσματα με τις μεγαλύτερες εκτάσεις αμπελώνων, ενώ ακολουθούν η Δυτική Ελλάδα, η Αττικοβοιωτία, η Κεντρική Ελλάδα και τα νεότερα αμπελουργικά κέντρα της Βόρειας Ελλάδας τα οποία δημιουργήθηκαν μετά την εισβολή της φυλλοξήρας. Οπως αναφέρεται και στο πόνημα του κ. Σταυρακάκη, «τελευταίος σε έκταση αλλά με ιδιαιτερότητες και δυναμική έρχεται ο νησιωτικός αμπελώνας στο Αιγαίο και στο Ιόνιο, με κέντρα τη Σάμο, τις Κυκλάδες, τη Ρόδο, την Κεφαλλονιά και τη Ζάκυνθο», ενώ πρέπει να τονισθεί η ιδιαίτερη θέση που κατέχουν τόσο ο «επιβλητικός ημιορεινός αμπελώνας της Σάμου» όσο και «ο προικισμένος θηραϊκός αμπελώνας με το ηφαιστειογενές έδαφος, το ιδιαίτερο κλιματικό περιβάλλον, την ευρηματική αμπελοκομική τεχνική, τον ποικιλιακό πλούτο και την αυτόρριζη μορφή του».

Οσο για τον αμπελουργό, αυτός πρέπει να είναι ποιητής! Γιατί, όπως λέει και ο Ελύτης στη συλλογή «Ιδιωτική Οδός»: «Εδώ και ένας αμπελουργός ή ένας ψαράς, εάν είναι αυθεντικοί, φτάνουν από την άποψη της συνειδητοποίησης των δρώμενων στον ίδιο βαθμό που φτάνει κι ο ποιητής». Δεν πρόκειται για υπερβολή: όποιος ξέρει να μπολιάσει και όποιος ξέρει να κλαδέψει αμπέλι έχει σίγουρα φτάσει σε υψηλά, σε «ποιητικά» επίπεδα συνειδητοποίησης. Τον θαυμασμό του για τις ικανότητες των αμπελουργών που γνωρίζουν την τέχνη του μπολιάσματος εξέφρασε και ο κ. Σταυρακάκης: «Η αμπελουργία υπήρξε για αιώνες εμπειρική. Η έρευνα έχει αποκαλύψει τη θεωρητική βάση της. Π.χ., από τις ανατομικές και ιστολογικές μελέτες γνωρίζουμε σήμερα ότι για έναν επιτυχή εμβολιασμό θα πρέπει η τομή να φτάσει στο κάμβιο. Μπορεί οι εμπειρικοί αμπελουργοί να μη γνωρίζουν το όνομα του ιστού, αλλά γνωρίζουν πολύ καλά πόσο βαθιά στο υποκείμενο πρέπει να πάει το εμβόλιο ή πόσο σφιχτά πρέπει να δεθεί η εμβολιαζόμενη περιοχή. Γνωρίζω εμπειρικούς αμπελουργούς που έχουν επιτυχία της τάξεως του 95%!».

Στις ημέρες μας, πάντως, ο εμβολιασμός μπορεί να είναι και μηχανικός και να έχει και πολύ μεγάλη αποτελεσματικότητα. Αυτό όμως που δεν μπορεί να γίνει μηχανικά και απαιτεί γνώση και συνειδητοποίηση είναι το κλάδεμα. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για πολλά κλαδέματα, συνολικός στόχος των οποίων είναι να διατηρηθεί η ισορροπία μεταξύ της ανάπτυξης του φυτού (η οποία πρέπει να είναι σε αρμονία και με το ριζικό σύστημά του που είναι ετερογενές) και της παραγωγικότητάς του. Ετσι, το να ξέρει κανείς να διαχωρίσει τους ταχυφυείς από τους λανθάνοντες οφθαλμούς κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του φυτού ή να γνωρίζει πόσοι οφθαλμοί πρέπει να αφαιρεθούν κατά το χειμερινό κλάδεμα ώστε να εξασφαλιστεί μεν η ευρωστία του φυτού αλλά να μην τεθεί σε κίνδυνο ή παραγωγικότητά του ή ακόμη το να γνωρίζει πόσα φύλλα πρέπει να απομακρυνθούν κατά την περίοδο ωρίμασης του καρπού ώστε τα υπολείποντα να παράγουν φωτοσυνθέτοντας ικανή ποσότητα ενέργειας για τη διατήρηση των σταφυλιών είναι μια τέχνη που όντως ανάγει τον αμπελουργό σε ποιητή.