Βιβλία

Jared Diamond
Ο κόσμος μέχρι χθες
Τι μπορούμε να μάθουμε από
τις παραδοσιακές κοινωνίες;
Εκδόσεις Κάτοπτρο,
σελ. 616, τιμή 29,50 ευρώ

Μόλις τον περασμένο Απρίλιο μια άγνωστη έως εκείνη τη στιγμή φυλή ιθαγενών ανακαλύφθηκε στη ζούγκλα του Αμαζονίου. Ναι, ακόμη και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που ζουν σε πρωτόγονες συνθήκες, στις συνθήκες που ζούσαμε και εμείς έως χθες. Αμφιβάλλετε για το αν η χρήση της λέξης «χθες» είναι ενδεδειγμένη στην προκειμένη περίπτωση; Ξανασκεφθείτε το: το ανθρώπινο είδος έχει μια ιστορία τουλάχιστον 60.000 ετών και έχει περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ως κυνηγός τροφοσυλλέκτης. Μόλις πριν από 11.000 χρόνια άρχισε να αναπτύσσεται η γεωργία, πράγμα που έδωσε έναν σοβαρό λόγο στους προγόνους μας να παραμένουν στην ίδια θέση, ενώ οι δυτικές κοινωνίες όπως τις ξέρουμε σήμερα είναι ένα πολύ πρόσφατο φαινόμενο.

Οσο και αν μας αρέσει να θεωρούμε τον εαυτό μας ένα τυπικό δείγμα του ανθρώπινου είδους, ο Jared Diamond θεωρεί ότι είμαστε WEIRD [«περίεργοι» θα ήταν η μετάφραση αυτής της λέξης, η οποία αποτελεί ακρωνύμιο των λέξεων: Δυτικός (western), μορφωμένος (educated), εκβιομηχανισμένος (industrialized), πλούσιος (rich) και δημοκρατικός (democrat)] καθώς μόνο ένα ποσοστό των ανθρώπων που ζει σήμερα πληροί τα παραπάνω κριτήρια.

Ο Jared Diamond (o οποίος όταν ήταν νεαρός φοιτητής Ορνιθολογίας πήγε στη Νέα Γουινέα να μελετήσει τα πτηνά της αλλά γοητεύθηκε τόσο από τους ανθρώπους της που κατέληξε να γίνει ένας sui generis ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος και εξελικτικός βιολόγος) έχει γράψει μια σειρά βιβλία τα οποία πραγματεύονται την εξέλιξη των σημερινών μοντέρνων κοινωνιών μέσα από το πρίσμα των κοινωνιών που μοιάζουν να ζουν στο χθες. Η αλήθεια είναι ότι δεν συμφωνούν όλοι με τη σύμβαση πως οι σημερινές πρωτόγονες κοινωνίες αποτελούν ένα παράθυρο στο δικό μας χθες. Το χαρακτηριστικό παράδειγμα που χρησιμοποιούν οι διαφωνούντες είναι ότι υπάρχουν πληθυσμοί οι γλώσσες των οποίων δεν διαθέτουν λέξεις για τον χρόνο. Για αυτούς το χθες, το σήμερα και το αύριο είναι ανύπαρκτα και είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πώς θα μπορούσαν υπό άλλες συνθήκες να δημιουργήσουν πολιτισμό αντίστοιχο με τον δικό μας. Οποια και αν είναι ωστόσο η άποψή σας για το θέμα αυτό, θα βρείτε πολλά ενδιαφέροντα στο βιβλίο του Diamond, ο οποίος συγκρίνει κοινωνικές δομές, ηθικές αξίες και στρατηγικές επιβίωσης τόσο μεταξύ πρωτόγονων και δυτικών κοινωνιών όσο και μεταξύ πρωτόγονων κοινωνιών οι οποίες στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών έχουν δυτικοποιηθεί.

Βεβαίως κάποιες αποκαλύψεις για αυτούς τους πολιτισμούς μάς σοκάρουν: π.χ., η εγκατάλειψη των αδυνάμων (αρρώστων και γερόντων) χωρίς καμία πρόνοια για την τύχη τους κατά τις μετακινήσεις της φυλής από το ένα μέρος στο άλλο ή ακόμη η θανάτωση ενός από τα δύο δίδυμα μωρά καθώς μια μητέρα δεν μπορεί να μετακινηθεί από το ένα μέρος στο άλλο έχοντας κατειλημμένα και τα δύο χέρια της, ενώ επίσης δεν μπορεί να θηλάσει δύο μωρά όταν το φαγητό δεν επαρκεί ούτε για την ίδια.

Κολακεύει ίσως τον εγωισμό μας η ιδέα ότι είμαστε ένα βήμα μπροστά από τους άλλους αλλά στην πραγματικότητα καθόλου δεν θέλουν να μας φτάσουν οι διάφοροι «πρωτόγονοι». Και πιθανότατα καλά κάνουν, αφού ο πολιτισμός τους είναι προσαρμοσμένος στις συνθήκες που διαβιούν. Αν ξεπεράσει λοιπόν κανείς την εγωιστική προσέγγιση που θέλει τον δυτικό τρόπο ζωής να αποτελεί το πρότυπο για όλους τους ανθρώπινους πληθυσμούς του πλανήτη και σταθεί πάνω από τις βαρβαρότητες που επιβάλλει η επιβίωση σε αφιλόξενα περιβάλλοντα, θα είχε πολλά να ωφεληθεί, πρεσβεύει ο συγγραφέας.

Πάρτε για παράδειγμα την ανατροφή των παιδιών και τον θηλασμό. Αφού ο συγγραφέας μάς θυμίζει ότι η επιλογή να μη θηλάσει μια μητέρα το μωρό της και να καταφύγει σε γάλα σκόνη είναι φαινόμενο των τελευταίων δεκαετιών (στην πραγματικότητα, πρόκειται για ελάχιστο ποσοστό της ανθρώπινης ιστορίας), μας περιγράφει ότι στις κοινωνίες όπου το μητρικό γάλα είναι η μοναδική ίσως τροφή για τα παιδιά έως και δύο ετών (καθώς οι καρποί είναι δύσκολο να μασηθούν) αυτός δεν γίνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα, όπως συνιστούν οι παιδίατροι, αλλά κατ’ απαίτηση του βρέφους. Επιπροσθέτως τα βρέφη των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών περνούν όλη τη διάρκεια της ημέρας στην αγκαλιά της μητέρας τους, ακόμη και όταν εκείνη αναζητεί τροφή, ενώ κοιμούνται δίπλα της στη διάρκεια της νύχτας. Κατά τον Diamond, αυτή η σαρκική επαφή βρέφους -μητέρας, η οποία ολοένα και μειώνεται στις δυτικές κοινωνίες (τα παιδιά μεταφέρονται σε καρότσια, κοιμούνται σε χωριστά δωμάτια και αφήνονται να παίξουν σε πάρκα-κρεβάτια), συντελεί στο να είναι κοινωνικώς προσαρμοσμένα τα παιδιά στις φυλές των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών ενώ αντίθετα κοινωνικώς απομονωμένα τα παιδιά των δυτικών κοινωνιών.

Οπως συμβαίνει συχνά με τα βιβλία του Jared Diamond, υπάρχουν και σε αυτό σημεία στα οποία η κοσμοθεωρία του αναγνώστη μπορεί να έρχεται σε ευθεία αντίθεση με αυτήν του συγγραφέα. Το βέβαιον πάντως είναι ότι δεν πρόκειται να βαρεθείτε ούτε για ένα λεπτό!