Η κοινωνιολογία γεννήθηκε το 1822 από έναν γάλλο φιλόσοφο, τον Αύγουστο Κοντ (August Comte, 1798-1857). Σχετικά λίγοι όμως γνωρίζουν ότι ο Κοντ ήταν μηχανικός και ότι θεμελίωσε τη νέα αυτή επιστήμη χρησιμοποιώντας τη μεθοδολογία παρατήρησης και ανάλυσης της φυσικής.
Δύο αιώνες μετά ο ραγδαίος μετασχηματισμός της κοινωνίας, από αγροτική σε βιομηχανική και –τώρα –μεταβιομηχανική, δίνει πλέον την αίσθηση ότι «άφησε τους κοινωνιολόγους πίσω»: πριν καν προλάβουν να μελετήσουν τη μία εξέλιξη, μύριες άλλες συμβαίνουν και καθιστούν τα πορίσματά τους ξεπερασμένα. Είναι η σύζευξη των κοινωνιών όλων στο ενιαίο καζάνι της παγκοσμιοποίησης, με την αμεσότητα του Διαδικτύου να ορίζει τον όλο και πιο πυκνό χρόνο ανάδευσής τους, που κάνει τα εργαλεία των κοινωνιολόγων να δείχνουν ανεπαρκή.
Ενόσω λοιπόν η κοινωνιολογία παρακολουθεί περιδεής τις εξελίξεις του 21ου αιώνα να ορθώνονται σαν τσουνάμι, μια «περίεργη κίνηση» από πλευράς της φυσικής έχει αρχίσει να εκδηλώνεται, διεκδικώντας να καλύψει τις ερμηνευτικές αδυναμίες τόσο της κοινωνιολογίας όσο και της βιολογίας, της οικονομίας, της ηλεκτρονικής… Συγκεκριμένα, είναι ο κλάδος της Στατιστικής Φυσικής αυτός που εγείρει τώρα το ανάστημά του φωνάζοντας «είμαι ο καταλύτης όλων σας». Και το κάνει τόσο θαρραλέα ώστε να αποτολμά ακόμη και να δηλώνει πως είναι «η επιστήμη των επιστημών»!
Για να κατανοήσουμε το πώς συμβαίνει αυτό, «Το Βήμα» ταξίδεψε στη Ρόδο –τη δεύτερη εβδομάδα του Ιουλίου –για να παρακολουθήσει τις εργασίες του Διεθνούς Συνεδρίου Στατιστικής Φυσικής (www.sigmaphi.polito.it) που διεξαγόταν εκεί και να συζητήσει με τους πρωταγωνιστές του.
Τα εργαλεία μελέτης του χάους


Οταν αναλογίζεται κανείς τις εφαρμογές του μείγματος «Στατιστική + Φυσική», το προφανές είναι να σκεφθεί τη μελέτη όχι διακριτών οντοτήτων, αλλά συνόλων σωματιδίων που συμπεριφέρονται σαν σμήνος ή σαν στρόβιλος. Και, όντως, στο συνέδριο «ΣΦ 2014» παρουσιάστηκαν πολλές ομιλίες που ασχολούνταν με θέματα ξεκάθαρα της φυσικής, όπως οι υδροδυναμικές αστάθειες, οι στροβιλισμοί, τα μοριακά και τα ιοντικά υγρά, τα επιφανειακά φαινόμενα, οι υγροί κρύσταλλοι, οι κβαντικές αλλαγές φάσης… και άλλα παρόμοια αινιγματικά φαινόμενα. Ωστόσο σχεδόν το ένα τρίτο των περίπου 300 ομιλιών είχε να κάνει με εφαρμογές μη φυσικών συστημάτων: διεπιστημονικές εφαρμογές της στατιστικής φυσικής, δίκτυα και γραφήματα, βιοφυσικά δίκτυα, γονιδιωματικό περιβάλλον, κλιματικά μοντέλα, σεισμολογία, γλωσσολογική ανάλυση, οικονομο-φυσική, κοινωνικά συστήματα, συγκοινωνιολογία κτλ.
Εντυπωσιασμένος ρώτησα τον κύριο διοργανωτή του συνεδρίου, τον καθηγητή του Πολυτεχνείου του Τουρίνου, Γιώργο Κανιαδάκη, τι είναι αυτό που μετατρέπει τη στατιστική ανάλυση σε εργαλείο πασπαρτού που ανοίγει όλες τις πόρτες.
«Το ότι τελικά τόσο ο ανόργανος όσο και ο έμβιος κόσμος απαρτίζονται από δίκτυα» μου απάντησε. «Αυτό που παλιά μελετούσαμε ως αλληλεπιδράσεις στοιχείων ή μορίων αποκτά ένα πολύ πιο σύνθετο και πολυσήμαντο νόημα όταν το μελετάς ως συμπεριφορά δικτυωμένων οντοτήτων. Και ο μόνος τρόπος για να βγάλεις νόημα από το χάος των μυριάδων αλληλεπιδρώντων και δικτυωμένων οντοτήτων είναι να εξετάζεις τη συμπεριφορά τους με στατιστικά εργαλεία. Αυτό αποδείχθηκε περίτρανα στα κλασικά πεδία της φυσικής, αλλά τα τελευταία χρόνια βλέπουμε ότι είναι ο τρόπος για να εκμαιεύσουμε απαντήσεις και σε όλες σχεδόν τις περιοχές προβλημάτων. Το είδαμε στην ανάλυση των χρηματαγορών, το είδαμε στην ανάλυση της κυκλοφορίας στις μεγαλουπόλεις, το είδαμε στην ανάλυση του γονιδιώματος… σχεδόν παντού. Είναι λοιπόν η Στατιστική Φυσική ένα διεπιστημονικό εργαλείο με το οποίο ελπίζουμε να βρούμε νέες απαντήσεις σε παλιά και νέα προβλήματα της ανθρωπότητας».
Από τις CDS ως την εντροπία των λέξεων


Παρακολουθούσα τις ομιλίες πέφτοντας από έκπληξη σε έκπληξη: Οι M. Puliga και G. Caldarelli, από το ίδρυμα ερευνών IMT της Τοσκάνης, και ο S. Battiston, από το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, εφάρμοσαν τοπολογική ανάλυση στο δίκτυο 176 διεθνών χρηματιστηριακών εταιρειών, από το 2002 ως το 2011, αναφορικά με τις περιβόητες CDS (συμβάσεις ανταλλαγής κινδύνου αθέτησης). Η εργασία τους κατέδειξε ότι υπάρχει τρόπος να βλέπουμε εγκαίρως εφεξής το πότε το όλο σύστημα κινδυνεύει, ώστε να αποφεύγουμε τις πτωχεύσεις «α λα ελληνικά».
Επειτα, οι Ρώσοι T. Bonch, I. Yevin, T. Khabibullin και A. Koblyakov μίλησαν με θέμα «Εργα τέχνης ως πολυεπίπεδα δίκτυα». Ούτε λίγο ούτε πολύ, είχαν μεταγλωττίσει σε χωροδικτυώματα την Ιλιάδα του Ομήρου, την Καινή Διαθήκη, τους Αθλίους του Ουγκό, τον Δαβίδ Κόπερφιλντ του Ντίκενς, την Αννα Καρένινα του Τολστόι και το 1984 του Οργουελ, ψάχνοντας τον τρόπο δικτύωσης των λέξεών τους. Αντίστοιχες «δικτυογραφίες» έβγαλαν από την ανάλυση πινάκων ζωγραφικής, αλλά και κομματιών κλασικής μουσικής.
Παρόμοιας στόχευσης εργασία παρουσίασαν οι έλληνες ερευνητές Β. Κωνσταντούδης (Δημόκριτος), Μ. Καλημέρη (ΕΜΠ), K. Παπαδημητρίου, Κ. Καραμάνος, Φ. Διάκονος, Ε. Χατζηγεωργίου (ΕΚΠΑ) και X. Παπαγεωργίου (ΙΕΛ): διερεύνησαν την εντροπία και την μορφοκλασματικότητα των λέξεων σε κείμενα δέκα γλωσσών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, προκειμένου να ανιχνεύσουν μικρής και μακράς εμβέλειας συσχετίσεις σε αυτά. Εντόπισαν μεγαλύτερο βαθμό συσχετίσεων και μορφοκλασματικότητας (γεωμετρία fractal) στα κείμενα των γερμανικών γλωσσών (γερμανικά, ολλανδικά, σουηδικά).
Ρώτησα τον Βασίλη Κωνσταντούδη πώς γίνεται φυσικός να καταγίνεται με τη μελέτη της γλώσσας. Χαμογελώντας μου απάντησε: «Οι περισσότεροι που ερχόμαστε σε αυτό το συνέδριο έχουμε διπλή ταυτότητα: από τη μία διερευνούμε προβλήματα αιχμής στη φυσική και την τεχνολογία –και θα δείτε ότι έχω μια τέτοια ομιλία για υβριδική νανομετρολογία –και από την άλλη ψάχνουμε εφαρμογές των εργαλείων που αναπτύσσουμε εκεί σε άλλες θεματικές περιοχές. Συμβαίνει, σε μεγάλο βαθμό, να ανακαλύπτουμε ότι είναι εξίσου χρήσιμα και για τη διερεύνηση μη φυσικών συστημάτων. Συμβαίνει, επίσης, στην πορεία αυτή τα εργαλεία να εμπλουτίζονται και έτσι να αποκαλύπτουν νέες όψεις των φυσικών συστημάτων από τα οποία ξεκίνησαν».
Ομοια εξήγηση μου έδωσαν οι ερευνητές του ΟΤΕ Α. Ασημακόπουλος και Δ. Ξενικός, οι οποίοι μαζί με τον Ε. Μογιό παρουσίασαν εργασία δυναμικής χαρτογράφησης της ανάπτυξης των ορεινών οικισμών της Βόρειας Ελλάδας. Οπως μου είπαν, το κίνητρό τους ήταν καθαρά τεχνολογικό: ποια είναι η βέλτιστη κατανομή ασύρματων και ενσύρματων υποδομών ευρυζωνικής διαδικτύωσης σε αραιοκατοικημένες περιοχές. Αλλά η τοπογραφική ανάλυση της θέσης των οικισμών τούς οδήγησε σε μια πολυσήμαντη ερμηνεία του πώς και γιατί βρέθηκε ο καθένας τους στο σημείο του χάρτη που βρίσκεται σήμερα. Είναι ένα χωροδικτύωμα «ανάπτυξης ανά τους αιώνες» πολλαπλά χρήσιμο σε ιστορικούς, γεωγράφους, οικονομικούς αναλυτές και πολιτικούς. Περιττό να πω ότι έμεινα εκστασιασμένος να σκέφτομαι πόσα θα μάθαιναν όλοι αυτοί αν μια τέτοια ανάλυση γινόταν στους πανάρχαιους «δρόμους του κεχριμπαριού και του μεταξιού» που χάραξαν τη γεωστρατηγική των κατοπινών πόλεων και χωρών Ευρώπης και Ασίας.
Δει δη διεπιστημονικότητας


Συνέχισα να παρακολουθώ ομιλίες για το «πώς ανέπτυξε το παγκόσμιο εμπορικό της δίκτυο η Κίνα» ή το «τι καθορίζει την κατανομή του πλούτου και του εισοδήματος»… ώσπου ένα «ίχνος» άρχισε να διαμορφώνεται για τον τρόπο εργασίας των ξένων ομιλητών απέναντι σε εκείνο των Ελλήνων: οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι τολμούσαν να ανοίξουν το πεδίο έρευνάς τους σε πολλά επίπεδα, ενώ οι Ελληνες ήταν εστιασμένοι σε μικρότερα και πιο εντοπισμένα πεδία. Ρώτησα τον Β. Κωνσταντούδη αν όντως συμβαίνει αυτό και γιατί. Μου απάντησε ότι όντως συμβαίνει και βεβαίως έχει να κάνει με τα διαφορετικά περιθώρια χρηματοδότησης των ερευνών, αλλά επίσης οφείλεται σε οργανωτική δυσκαμψία που αφήνει τους έλληνες ερευνητές περιχαρακωμένους στα αρχικά πεδία τους.

Ο εμπνευστής του συνεδρίου «ΣΦ», καθηγητής Γ. Κανιαδάκης, στο βήμα

Το άκουσα σαν μια μεγάλη αντίφαση, καθώς μόλις πριν ο καθηγητής Γιώργος Κανιαδάκης με είχε διαβεβαιώσει με υπερηφάνεια πως το συνέδριο αυτό θα γίνεται κάθε τρία χρόνια στην Ελλάδα, υπό την αιγίδα της Πανευρωπαϊκής Ενωσης Φυσικών (European Physical Society). Λογικά, μια χώρα που αντιμετωπίζει αδιέξοδο ανάπτυξης –όπως η χώρα μας –θα έπρεπε να κάνει τη διεπιστημονική έρευνα σημαία της. Αλλά είναι επίσης ψυχολογικά κατανοητό ότι η ερευνητική κατάθλιψη φέρνει υποστολή σημαίας. Ποιος έχει «τα χάπια μας;».


Dirk Helbing
Το συμμετοχικό μας αύριο

Εχω εμπιστοσύνη στους νέους, λέει ο Ντερκ Χέλμπινγκ. Θα εκδημοκρατίσουν την παραγωγή και θα κατακτήσουν την παγκόσμια νοημοσύνη

Ο πιο χαρακτηριστικός ίσως εκπρόσωπος της νέας γενιάς «διεπιστημονικών φυσικών» είναι ο Γερμανός Ντερκ Χέλμπινγκ (Dirk Helbing): γεννημένος το 1965, σπούδασε μαθηματικά και φυσική, εξειδικεύθηκε στα πολύπλοκα συστήματα, πήρε διδακτορικό στη στοχαστική μοντελοποίηση, μελέτησε και δίδαξε επίλυση συγκοινωνιακών προβλημάτων στο Πανεπιστήμιο της Δρέσδης, για να καταλήξει να γίνει καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης (ETH). Εγινε παγκόσμια γνωστός ως ο εμπνευστής και συντονιστής της πρωτοβουλίας FuturICT (Μελλοντo-Τηλεματική, www.futurict.eu) που ενοποίησε τη μελέτη τεχνο-οικονομο-κοινωνικών θεμάτων μέσα από τα δεδομένα του Διαδικτύου και αξιοποιώντας τη διαμοίραση υπολογιστικών πόρων μέσω αυτού. Οι άνω των 300 δημοσιεύσεις του σε επιστημονικά περιοδικά κατατείνουν στο συμπέρασμα ότι η ανθρωπότητα χρειάζεται να αναπτύξει μια «γενικευμένη επιστήμη των συστημάτων», μια νέου είδους επιστήμη ανάλυσης των δεδομένων και υπολογισμού των συστημικών κινδύνων.

Τον ρώτησα τι τον οδήγησε σε μια τόσο ριζοσπαστική αναθεώρηση και μου είπε:
«Η σταδιακή μου υιοθέτηση της αντίληψης πως χρειαζόμαστε μια διαφορετική επιστήμη έγινε πεποίθηση το 2008. Τότε, με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, συνειδητοποίησα πως κανένας ειδικός του τομέα δεν μπορούσε να εξηγήσει το πρόβλημα και να βρει τη λύση του. Ο λόγος ήταν βέβαια το ότι έχουμε περάσει σε μια νέα εποχή, μια εποχή ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας, όπου τα πάντα είναι αλληλεπιδρώντα δίκτυα πολύπλοκων συστημάτων. Κάθε γερό ταρακούνημα μιας περιοχής κάποιου δικτύου δημιουργεί παράπλευρες αναταράξεις σε άλλα συνδεόμενα δίκτυα. Πρέπει να είμαστε σε θέση να προβλέψουμε τις επιπλοκές αυτές».
Η θεωρητική ερμηνεία των φαινομένων είναι βέβαια σημαντική. Ωστόσο ο κόσμος αποζητεί εναγωνίως λύσεις. Εχει η προσέγγισή σας αποδώσει ως τώρα πρακτικές λύσεις σε κάποιον τομέα;
«Ενα απτό αποτέλεσμα μπορείτε να δείτε αν πάτε στο προσκύνημα της Μέκκας, στη Σαουδική Αραβία: εκεί που κάθε χρόνο έχαναν τη ζωή τους χιλιάδες άνθρωποι από την κοσμοσυρροή τριών εκατομμυρίων ανθρώπων, τώρα, χρησιμοποιώντας τους αλγορίθμους μας, το πρόβλημα έχει επιλυθεί. Μια τέτοια διαχείριση της πολυπλοκότητας και των μποτιλιαρισμάτων είναι που πρέπει εφεξής να αναπτύσσουμε για κάθε πεδίο με πιθανότητα συσσώρευσης κινδύνου, σε όποιον τομέα. Η επέκταση της διαδικτυακής συλλογής στοιχείων (Big Data) θα μας επιτρέπει τη διαχείριση αυτή σε πραγματικό χρόνο (real time). To πώς θα γίνει βέβαια αυτό για κάθε πτυχή της κοινωνίας μας είναι μεγάλο και πολύπλευρο θέμα, που για να το ξεδιπλώσω αποφάσισα και γράφω πλέον ένα βιβλίο».
Πότε προβλέπετε να εκδοθεί το βιβλίο σας;
«Περίπου σε έναν χρόνο. Σημειώστε πάντως ότι το σημαντικό του μήνυμα είναι πως ο κόσμος μας πρέπει να αντιληφθεί ότι ξαναζούμε την εποχή της αυτοκίνησης: Οπως ακριβώς η έλευση του αυτοκινήτου απαίτησε την ανάπτυξη υποδομών γι’ αυτό (δίκτυα αυτοκινητοδρόμων, πρατήρια βενζίνης, συνεργεία επισκευής…), έτσι και η έλευση της ψηφιακής κοινωνίας απαιτεί από εμάς τώρα την ανάπτυξη μιας νέας υποδομής. Μιας υποδομής με πολυπλοκότητα που δεν είχαμε φανταστεί και δεν έχουμε, ακόμη, σχεδιάσει. Και ο μόνος τρόπος για να ανταποκριθούμε με επιτυχία σε κάτι τέτοιο είναι να αξιοποιήσουμε τα συστημικά εργαλεία που μας προσφέρει η στατιστική φυσική και να εργαστούμε διεπιστημονικά».
Κάνετε λοιπόν ένα εγερτήριο σάλπισμα… προς ποιους; Αναμένετε ότι θα αντιληφθούν το μήνυμά σας οι κυβερνήσεις και θα ανταποκριθούν;
«Νομίζω ότι τα όσα μπορούν να κάνουν οι πολιτικοί ή οι επιστήμονες είναι περιορισμένα. Οπότε, εκείνο στο οποίο προσβλέπω είναι η ενεργοποίηση και η ανάληψη δράσης από τους ενεργούς πολίτες της ψηφιακής κοινωνίας. Θα έχετε ίσως αντιληφθεί και εσείς ότι υπάρχει πλέον ένα ολόκληρο κίνημα συμμετοχικής παραγωγής λογισμικών εργαλείων, αλλά και παραγωγής αγαθών (βλ. τρισδιάστατοι εκτυπωτές), όπου η πληροφορία και η τεχνογνωσία ανταλλάσσονται ελεύθερα, με γνώμονα το κοινό καλό. Αυτό το κίνημα είναι που περιμένω να γιγαντωθεί στα επόμενα χρόνια, ώστε πριν από το 2030 να μας έχει δώσει μια παγκόσμια συνείδηση και μια κοινή νοημοσύνη μέσω Διαδικτύου που θα μας βοηθήσουν να αντιμετωπίσουμε τα οσοδήποτε πολύπλοκα προβλήματα».
Η αισιοδοξία και η πίστη σας στον συμμετοχικό εθελοντισμό με κάνουν να σκεφθώ ότι αναπολείτε τον ρομαντισμό του κινήματος των χίπις. Δεδομένου ότι έχει περάσει μισός αιώνας από την εποχή τους –και σε συνδυασμό με τη θεωρία 50ετών κύκλων του Kondratieff –δεν βρίσκω ψυχολογικά παράδοξη την αναβίωσή τους ως «ψηφιακών χίπις». Ωστόσο θέσατε ως χρονικό μας περιθώριο για την απόκτηση παγκόσμιας συνείδησης και νοημοσύνης το 2030. Γιατί αυτό; Μήπως επειδή συμφωνείτε με τον Ray Kurzweil, της Google, στο ότι ως τότε οι διαδικτυωμένες μηχανές θα έχουν αναπτύξει την τεχνητή τους νοημοσύνη σε βαθμό που να φθάσει και να ξεπεράσει την ανθρώπινη;
«Δεν με είχα σκεφθεί ποτέ ως ψηφιακό χίπι, αλλά σίγουρα πιστεύω ότι το όποιο μέλλον μας θα είναι συμμετοχικό. Οσο για τον κίνδυνο να βρεθούμε τις επόμενες δεκαετίες αντιμέτωποι με μια διαδικτυωμένη τεχνητή νοημοσύνη –που πιθανόν δεν θα συμμερίζεται τις δικές μας ευαισθησίες -, αυτός είναι υπαρκτός. Ομως έχω εμπιστοσύνη στους νέους ανθρώπους, τους ψηφιακούς πολίτες αυτού του κόσμου, στο ότι θα κάνουν πραγματικότητα την παγκόσμια συνείδηση».
Το συμμετοχικό σας όραμα έχει όμως, κατά τη γνώμη μου, να λύσει ένα ενδογενές πρόβλημα: το νυν κυρίαρχο οικονομικό σύστημα του πλανήτη –ο καπιταλισμός –στηρίζεται στην ανανέωση της ζήτησης μέσα από την κατανάλωση. Δεν το φέρνει αυτό σε πορεία ευθείας σύγκρουσης με έναν συμμετοχικό κόσμο όπου θα κυριαρχούν η άνευ κέρδους ανταλλαγή υπηρεσιών, η δωρεάν διαμοίραση σχεδίων παραγωγής προϊόντων και η κοινοκτημοσύνη της πληροφορίας;
«Αυτό είναι για μένα καλά νέα: ασπάζομαι εκείνο που έχουν πει, ότι ο 20ός αιώνας ήταν ο αιώνας εκδημοκρατισμού της κατανάλωσης, αλλά ο 21ος θα είναι εκείνος του εκδημοκρατισμού της παραγωγής. Τα χρόνια που ζούμε είναι τα χρόνια οικονομικής κρίσης, όμως είναι συνάμα και τα χρόνια που η πληροφορία και η ελεύθερη διακίνησή της αποκτούν για τους ανθρώπους μεγαλύτερη αξία από πολλά υλικά αγαθά. Καθώς τα αναγκαία χρήματα για την ανατροφοδότηση του καταναλωτισμού μας λιγοστεύουν ολοένα και περισσότερο, οι άνθρωποι αρχίζουν να σκέφτονται για τα αγαθά και τις αξίες που πρέπει να διαφυλάξουν άσχετα από τη χρηματική τους ευμάρεια και αρχίζουν να αναπτύσσουν μια συμμετοχική οικονομία ανταλλαγών (sharing economy). Είναι κομβικά χρόνια αυτά, χρόνια μεγάλης αλλαγής, σπουδαία χρόνια».
ΥΓ.: Μπορείτε να παρακολουθήσετε σχετική ομιλία του Dirk Helbing, στα αγγλικά, στο www.youtube.com/watch?v=I_Lphxknozc

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ