Βιβλία

Χ. Α. Μπεϊλι
H γέννηση του νεωτερικού κόσμου 1780-1914
Παγκόσμιες διασυνδέσεις και συγκρίσεις
Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια, 2013,
σελ. 629, τιμή 35 ευρώ

Σε χρονιάρες μέρες π.Κ. (προ Κρίσης) θα δίνατε πιθανόν 35 ευρώ για την αγορά ενός βιβλίου με «ωραίες ιλουστρασιόν σελίδες», αλλά τώρα… θα κάνατε ίσως τη θυσία μόνο για κάτι το «μνημειώδες». Κάτι που θα εμπεριείχε «σπάνιο απόσταγμα σοφίας». Και αυτό ακριβώς διατείνεται ότι κρύβει στις σελίδες του το βιβλίο του ακαδημαϊκού και καθηγητή Αυτοκρατορικής και Ναυτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, Sir Christopher Alan Bayly, που πρωτοεκδόθηκε στην Αγγλία το 2004 αλλά μόλις τώρα κυκλοφορεί στα ελληνικά.

Πρόκειται για ένα εξαιρετικά μεγάλο τόλμημα του συγγραφέα, που επιχείρησε να δει την εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας χωρίς τις παρωπίδες εθνικών και τοπικών προτεραιοτήτων ή προκαταλήψεων. Αντίθετα, έδωσε έμφαση στις αλληλεξαρτήσεις και στη διασύνδεση των πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών σε όλον τον κόσμο, σε μια περίοδο πολύ πριν από τη σύγχρονη παγκοσμιοποίηση. Τα συμπεράσματά του από αυτή την αναζήτηση τον οδηγούν στο να συμμεριστεί την άποψη ιστορικών όπως ο A. Hopkins, για το ότι η παγκοσμιοποίηση που βιώνουμε τώρα δεν είναι η πρώτη. Το έργο του είναι επίσης αποδομητικό των αντιλήψεων που καθιέρωσε στη δυτική ακαδημαϊκή σκέψη ο E. Hobsbawm, με τους τρεις τόμους ιστορίας του για τον 19ο αιώνα («The Age of Revolution, Industry and Empire», «The Age of Capital» και «The Age of Empire»): αντί για την παρουσίαση σε άσπρο-μαύρο των αποίκων και των ιθαγενών ή του καπιταλισμού και του μαρξισμού, περιγράφει τη γέννηση του σύγχρονου κόσμου όχι ως απόρροια της επιβολής προνομιούχων απέναντι σε καταφρονεμένους αλλά ως μια ακολουθία μετασχηματισμών στην οποία οι περισσότεροι άνθρωποι της οικουμένης συμμετείχαν, ενεργά, ανεξάρτητα και δημιουργικά.

«Ο 19ος αιώνας», μας λέει ο Μπέιλι στο βιβλίο του, «είδε την άνοδο της παγκόσμιας ομοιομορφίας στο κράτος, τη θρησκεία, τις πολιτικές ιδεολογίες και τις μορφές της οικονομικής ζωής να γίνεται ορατή όχι μόνο σε μεγάλα θεσμικά όργανα αλλά σε καθημερινές πρακτικές, όπως στην ένδυση ή την κατανάλωση τροφίμων». Εστιάζει τη ματιά του ο συγγραφέας στη μείωση της απόστασης μεταξύ της Δύσης και των άλλων, επιμένοντας ότι η αστικοποίηση, η εκβιομηχάνιση, η αστικοποίηση, η ανάπτυξη του κράτους και η γέννηση του εθνικισμού συνέβησαν σε όλον τον κόσμο, έστω και με τοπικές ιδιαιτερότητες. Το σημείο καμπής της σύγχρονης ιστορίας επήλθε στη δεκαετία του 1780, όταν ο τότε κατακερματισμένος και φυγόκεντρος κόσμος άρχισε να μετατρέπεται βαθμιαία σε έναν κόσμο όπου διαφέντευε η Δύση. Η πορεία αυτή επικυριαρχίας έδειξε να ανακόπτεται μόλις το 1914, από την άνοδο της Ιαπωνίας και την εμφάνιση των εκτός Ευρώπης εθνικισμών.

Στην ανάλυσή του ο Μπέιλι αντικρούει τα μαρξιστικά θεωρήματα της «αιτιώδους συνάφειας» και υποστηρίζει ότι χρειάζεται η πολύπλευρη κατανόηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ πολιτικών οργανώσεων, ιδεών και οικονομικών δραστηριοτήτων. «Ο εκσυγχρονισμός ήταν μια διαδικασία», γράφει ο Μπέιλι, «αλλά ήταν συνάμα και μια περίοδος που ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα και συνεχίζεται μέχρι σήμερα». Κατά τον ίδιο, ο «σύγχρονος» και «νεωτερικός κόσμος» ορίζεται από την άνδρωση του εθνικού κράτους, που απαίτησε συγκεντρωτισμό των εξουσιών και αφοσίωση στην εθνική αλληλεγγύη, παράλληλα με τη μαζική επέκταση των παγκόσμιων εμπορικών και πνευματικών δεσμών, την εκβιομηχάνιση και την αστικοποίηση.

Διαβάζοντας τα πέντε μέρη του βιβλίου του (συνολικά, 13 κεφάλαια) μένει κανείς εκστατικός από το εύρος της ιστορικής γνώσης του Μπέιλι αλλά και το βάθος της διύλισης στην οποία την υπέβαλε. Στο συμπερασματικό του κεφάλαιο ο συγγραφέας μάς λέει ότι η πιο επαναστατική αλλαγή που εισήγαγε ο 19ος αιώνας ήταν η ανακάλυψη πως η Ιστορία είναι το βασικό εργαλείο εξήγησης όλων των φαινομένων, φυσικών και ανθρωπογενών. Πιθανόν, αφού διαβάσετε το βιβλίο του, να μπορέσετε να εξηγήσετε και εσείς το φαινόμενο… «Ελλάδα».