Daniel Kahneman
Σκέψη, αργή και γρήγορη
Συμπεριφορική οικονομική,
μηχανισμοί λήψης αποφάσεων,
γνωσιακή επιστήμη
Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2013,
σελ. 726, τιμή 29 ευρώ

Παρακαλούμε, συμπληρώστε τη φράση: «Κύλησε ο τέντζερης και βρήκε…». Είναι βέβαιον ότι «το καπάκι» σάς ήλθε αμέσως στον νου. Στην πραγματικότητα δεν χρειάστηκε να σκεφτείτε καθόλου, ή τουλάχιστον όχι συνειδητά. Ομοίως δεν σκεφτήκατε καθόλου όταν πατήσατε ακαριαία το φρένο για να μη συγκρουστείτε με το αυτοκίνητο που παραβίασε το στοπ.

Για αυτές τις γρήγορες, ενστικτώδεις αντιδράσεις θα πρέπει να ευχαριστήσετε το Σύστημα 1 του εγκεφάλου σας, το οποίο σύμφωνα με τον Daniel Kahneman, ο οποίος είναι ομότιμος καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, λειτουργεί σαν μια «μηχανή εξαγωγής συμπερασμάτων». Προφανώς το σύστημα αυτό είναι απαραίτητο για την επιβίωση, αλλά ταυτόχρονα ευθύνεται και για μια σειρά λανθασμένων επιλογών και υπολογισμών μας. Πάρτε για παράδειγμα εκείνη την αναπαλαίωση του πατρικού σας στο χωριό: είχατε θεωρήσει ότι θα ολοκληρωνόταν κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών σας και δεν θα σας κόστιζε περισσότερο από 15.000, άντε 20.000 ευρώ και βρίσκεστε σήμερα, δύο χρόνια μετά, να έχετε ξοδέψει πάνω από 35.000 ευρώ και το έργο να μην έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Μα τι σύστημα σκέψης είναι αυτό; Δεν ελέγχει τίποτε; Οχι, το Σύστημα 1 δεν δημιουργήθηκε για να ελέγχει. Πώς να προλάβει εξάλλου, αφού πρέπει πολύ γρήγορα να καταλήξει σε συμπέρασμα. Την ευθύνη του ελέγχου την έχει το Σύστημα 2, το οποίο είναι αργό και δεν βασίζεται στο ένστικτο και στο συναίσθημα, αλλά στη μελέτη των διαφορετικών παραμέτρων προκειμένου να μας οδηγήσει σε εμπεριστατωμένα συμπεράσματα.
Τότε λοιπόν, πώς έφθασε η ανακαίνιση του σπιτιού να θυμίζει γεφύρι της Αρτας και να γίνεται το οικονομικό Βατερλό σας; Πού βρισκόταν το Σύστημα 2 όταν αποκτούσατε την απόλυτη σιγουριά ότι το σπίτι θα ολοκληρωθεί ταχύτατα και με χαμηλό κόστος; Δυστυχώς, το Σύστημα 2 δεν είναι μόνο αργό, συνετό και έλλογο: είναι και τεμπέλικο! Και ενώ υπάρχει για να μας προστατεύσει από την πιθανή παράνοια του ενστίκτου επιστρατεύοντας τη λογική, πολλές φορές αποδέχεται τα δεδομένα όπως του παρουσιάζονται από το Σύστημα 1 και δεν μπαίνει στον κόπο να τα ελέγξει. Και επειδή το Σύστημα 1 δεν γνωρίζει τι θα πει στατιστική και σε πολλές περιπτώσεις το Σύστημα 2 τεμπελιάζει, τα κάνουμε θάλασσα! Και το σπουδαιότερο, τα θαλασσώνουμε διατηρώντας πάντα την ακλόνητη πεποίθηση ότι οι αποφάσεις μας ήταν βασισμένες σε ατράνταχτα επιχειρήματα.
Μη μου πείτε ότι δεν αναγνωρίζετε τον εαυτό σας σε κάτι από τα παραπάνω! Το 1999 όλη η Ελλάδα είχε την ακλόνητη βεβαιότητα ότι το Χρηματιστήριο θα συνέχιζε να ανεβαίνει. Σχεδόν μία δεκαετία αργότερα, ο Γιώργος Παπανδρέου ήταν εξίσου πεπεισμένος ότι «λεφτά υπάρχουν». Και το ίδιο πίστεψαν και οι ψηφοφόροι του, παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία για το αντίθετο ήταν αδιάσειστα. Είπαμε: το Σύστημα 1 δεν αγαπά τα Μαθηματικά και το Σύστημα 2 που μπορεί να κάνει τις μαθηματικές συνεπαγωγές είναι τεμπέλικο!
Αν λοιπόν ισχύουν τα παραπάνω, είναι απορίας άξιον πώς το ανθρώπινο είδος έχει καταφέρει να φθάσει ως εδώ. Προφανώς επειδή το Σύστημα 1 δεν κάνει πάντα λάθος (ιδιαίτερα σε ζητήματα που αφορούν την επιβίωση, όπως «βλέπω άγριο ζώο, συνεπάγεται «τρέχω»») και επειδή το Σύστημα 2 εργάζεται, αργά μεν αλλά σταθερά, όταν πρέπει. Ολα αυτά πάντως σημαίνουν ότι δεν είμαστε καθόλου μηχανές λογικής όπως μας αρέσει να υποθέτουμε και αποδεικνύοντας ακριβώς αυτό ο συγγραφέας βραβεύθηκε με το Νομπέλ των Οικονομικών το 2001. Ετσι έγινε ο δεύτερος στην ιστορία του θεσμού ψυχολόγος που τιμήθηκε με αυτό το βραβείο (προηγήθηκε ο Herbert A. Simon το 1978).
Το πόνημα του Kahneman, εξαιρετικά μεταφρασμένο και επιμελημένο, αποτελεί έργο ζωής για τον συγγραφέα αλλά και πραγματικό εγχειρίδιο ζωής για όποιον θέλει να εμβαθύνει στο τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Με πρόζα ευχάριστη και μεστή, μπορεί πραγματικά να διαβαστεί απ’ όλους. Ισως πάλι να είναι το Σύστημα 1 που βεβαιώνει ότι αυτό το «όλους» ισχύει…

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ