Στη μία άκρη της Γης, οι παίκτες της ποδοσφαιρικής ομάδας, μόλις μπήκαν στα κλιματιζόμενα, σχεδόν κρύα αποδυτήρια για τα δεκαπέντε λεπτά ξεκούρασης ύστερα από ένα κοπιαστικό πρώτο ημίχρονο, με αρκετά υψηλές θερμοκρασίες να επικρατούν εκείνη την ημέρα, φόρεσαν αμέσως κάτι περίεργα γιλέκα που μέσα τους κυκλοφορούσε υγρό σε θερμοκρασία κοντά στο μηδέν και σε αυτή την «ψυχρή» ατμόσφαιρα κάθησαν για ν’ ακούσουν τις οδηγίες του προπονητή τους.
Στην άλλη άκρη της Γης, σε μια έρημο του Νοτίου Μαρόκου, σε θερμοκρασίες λίγο πιο πάνω από τους 50 βαθμούς Κελσίου, άλλοι, με αθλητική περιβολή και μόνο με ένα σακίδιο στην πλάτη, με τα απολύτως απαραίτητα και σ’ αυτά να βρίσκεται και ένα κουτί πρώτων βοηθειών που περιελάμβανε και αντίδοτο για το δάγκωμα φιδιών, με 13,5 λίτρα νερό στη διάθεσή τους για κάθε ημέρα, καπελάκι, γυαλιά ηλίου και μεγάλη διάθεση, ετοιμάζονταν να ξεκινήσουν τον Marathon des Sables, μια διαδρομή περίπου 250 χιλιομέτρων, μοιρασμένη σε έξι εφιαλτικές ημέρες και νύχτες.
Από τη μία λοιπόν έχουμε την επιστημονική έρευνα, που ξεκίνησε στις αρχές του 20ού αιώνα για το τι καθορίζει την αντοχή του ανθρώπινου οργανισμού, και από την άλλη μια τάση για τη μετατόπιση συνεχώς των ορίων της ανθρώπινης αντοχής, με τρεξίματα στην έρημο, σκαρφάλωμα σε απίστευτα απότομες βραχώδεις πλαγιές, αναρριχήσεις μέσα στους πάγους, πτώσεις από ελικόπτερο με σκι στα πόδια. Μια τάση που οι κοινωνιολόγοι μάς λένε ότι σήμερα έχει πάρει μεγάλες (και εμπορεύσιμες, είναι η αλήθεια) διαστάσεις. Διότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι επειδή αισθάνονται εγκλωβισμένοι στην καθημερινή ζωή με τους κανόνες και τις ασφυκτικές υποχρεώσεις διψούν για το μεγάλο κατόρθωμα, που θα τους δώσει αυτοπεποίθηση και στη διάρκειά του θα τραβήξει το μυαλό τους από τα καθημερινά προβλήματα. Αποστάσεις όπως αυτή του μαραθωνίου με τα 42 χιλιόμετρα φαίνονται πολύ λίγες για τους μοντέρνους αυτούς σούπερμεν. Αλλά είναι στον σωστό δρόμο άραγε;

Αντιστέκεται το σώμα στη γυμναστική;

Η ένταση του γραφείου και η σωματική ισοπέδωση της καθιστικής ζωής ωθούν πολλούς από μας στα ακραία αθλήματα, σ’ ένα κυνήγι αυτοπε-ποίθησης και μια «βεντέτα» με τη Φύση.

Καθισμένοι σε ένα ήσυχο γραφείο, στην Αθήνα, μαθαίνουμε για τις έρευνες σχετικά με την ανθρώπινη αντοχή συζητώντας με τον κ. Νίκο Γελαδά, καθηγητή Εργοφυσιολογίας στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. «Ο άνθρωπος δεν είναι φτιαγμένος για να γυμνάζεται» λέει, χωρίς κανέναν δισταγμό, «αλλά για να κάθεται». Και ο καθένας μπορεί να απορήσει με τα λεγόμενα ενός ανθρώπου που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην έρευνα των ορίων στην αντοχή του ανθρώπινου σώματος. Αλλά υπάρχει εξήγηση γι’ αυτό που φαίνεται αιρετικό αν σκεφθούμε πόσοι άνθρωποι ιδρώνουν καθημερινά, σε γυμναστήρια, κολυμβητήρια, γήπεδα, δρόμους και δασικά μονοπάτια.

«Το σώμα, από την αρχή της άσκησης, προσπαθεί να τη σταματήσει. Με ήπιες εντολές σε μικρές προσπάθειες και με έντονα μηνύματα σε ακραία κοπιαστικές ασκήσεις, επιδιώκοντας όπως λέμε την ομοιόσταση. Δηλαδή με τη βοήθεια εσωτερικών μηχανισμών προσπαθεί όσο μπορεί να διατηρήσει πιο σταθερές τις συνθήκες του εσωτερικού του. Σωματική θερμοκρασία, pH αίματος, συγκέντρωση γλυκόζης και διοξείδιο του άνθρακα κρατούνται έστω και με κόπο κοντά στις τιμές ηρεμίας του σώματος. Διότι το σώμα μας μεριμνά πάντα για την επιβίωσή μας. Και βασικός παράγοντας γι’ αυτό είναι η ενέργεια που έχει στη διάθεσή του. Προσπαθεί λοιπόν να προστατεύσει τη ζωή μας με την εξοικονόμηση ενέργειας. Σύμφωνα με αυτή την έννοια, από την αρχή κάθε μυϊκής προσπάθειας και χωρίς κατ’ ανάγκην εμφανή κόπωση υπάρχουν ενδείξεις ότι ο εγκέφαλος στέλνει και ανασταλτικά μηνύματα στον εργαζόμενο μυ».
Οπότε η επόμενη και απόλυτα αυθόρμητη ερώτηση είναι: Και όλα αυτά τα γυμναστήρια, οι προπονήσεις, οι μαραθώνιοι, είναι κόντρα στη φύση του ανθρώπου; Οπως λοιπόν εξηγεί ο κ. Γελαδάς, η προπόνηση επιφέρει ευφορία και μεγιστοποιεί το λειτουργικό πλαίσιο του σώματος. Δηλαδή αυξάνει σε ατομικό επίπεδο την απόσταση διαταραχής που μπορεί να ανεχθεί ο οργανισμός από την κατάσταση της ομοιόστασης. Αυτό έχει αποτέλεσμα το κατάλληλα προπονημένο άτομο σε προσπάθειες αντοχής να μπορεί να προσαρμοσθεί ευκολότερα και να αποδώσει έργο χωρίς να απειλείται η ζωή του σε διάφορες αντίξοες καταστάσεις. Είτε πρόκειται για ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες είτε για μολυσματικές ή χρόνιες ασθένειες, όπως είναι τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Και εδώ έχει σημασία η προπόνηση να έχει αυξήσει την αντοχή και όχι να έχει εξασθενίσει το σώμα. Βέβαια, εμπορικοί λόγοι αλλά και περιέργεια κάνουν τους ανθρώπους να φθάνουν σε όρια κοντά στο μη αντιστρεπτό μιας σωματικής βλάβης.
Ο κεντρικός κυβερνήτης και οι άλλοι
Οποιος θελήσει να ψάξει για την απάντηση στην ερώτηση που προκύπτει φυσιολογικά σε σχέση με την προπόνηση, «γιατί κουραζόμαστε και πώς καθορίζονται τα όριά μας;», θα αισθανθεί ότι μπλέκει. Διότι από τις αρχές του 1900 ως σήμερα έχουν διατυπωθεί δύο διαφορετικές εκ πρώτης όψεως θεωρίες, πολυάριθμοι ερευνητές έχουν πάρει θέση υπέρ της μιας ή της άλλης και το ψάξιμο συνεχίζεται, αφού η απάντηση έχει μεγάλη σημασία.
Το 1923 ο νομπελίστας από την προηγούμενη χρονιά Archibald V. Hill παρουσίασε ένα πρότυπο σχετικό με την εμφάνιση της κόπωσης από την άσκηση. Σύμφωνα με αυτό, η κόπωση εμφανίζεται στους μυς που συμμετέχουν σε μιαν άσκηση, ή σε μια προπόνηση γενικότερα, όταν η καρδιά δεν είναι σε θέση πλέον να δώσει ό,τι χρειάζεται για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των μυών σε οξυγόνο. Αναγκαστικά παράγεται γαλακτικό οξύ που «δηλητηριάζει» τους μυς και κάνει να εμφανίζονται τα λεγόμενα συμπτώματα της κόπωσης. Μια άλλη πρόβλεψη του μοντέλου-Hill είναι ότι η μέτρηση του γαλακτικού οξέος στο αίμα στη διάρκεια της άσκησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προσδιοριστεί η ιδανική ένταση στην προπόνηση και επίσης εκ των υστέρων για να βρεθεί το πόσο αποτελεσματική ήταν η προπόνηση. Οι νεότερες έρευνες όμως έχουν δείξει ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Δεν αρκεί να μετρήσεις το γαλακτικό οξύ διότι η ποσότητά του έχει μεγάλες διακυμάνσεις από άνθρωπο σε άνθρωπο και η κόπωση μπορεί να εμφανισθεί χωρίς μεταβολές αυτής της ουσίας στο αίμα. Για πολλές δεκαετίες πάντως επεκράτησε η θεωρία ότι όταν η καρδιά δεν μπορεί να στείλει άλλο αίμα προς τον μυ δημιουργούνται συνθήκες έλλειψης οξυγόνου και σταματά η προσπάθεια. Οι υποστηρικτές της θεωρίας λένε ότι η αντοχή περιορίζεται από το σύστημα μεταφοράς οξυγόνου στον οργανισμό, που είναι καρδιά – αίμα. Υπάρχουν επιστημονικές ενδείξεις ότι καρδιά και αίμα είναι περιοριστικοί παράγοντες. Διότι αύξηση της αιμοσφαιρίνης στο αίμα έδωσε, είτε με το μπλαντ ντόπινγκ (δηλαδή αίμα που αφαιρέθηκε από τον οργανισμό και προστέθηκε αργότερα και ξαφνικά, αυξάνοντας την ποσότητα αίματος, άρα και αιμοσφαιρίνης) είτε με τη χρήση μιας ορμόνης, της ερυθροποιητίνης, αύξηση στην αντοχή των αθλουμένων. Αλλωστε σε μεγάλο υψόμετρο, όπου έχουμε λιγότερο οξυγόνο, η καρδιά αρνείται να φθάσει στο μέγιστο των παλμών.
Ξεγελιέται ο Καπετάν Εγκέφαλος;
Ενα πείραμα που έγινε στο Πανεπιστήμιο του Εξετερ με ποδηλάτες επαγγελματίες και ερασιτέχνες έδειξε ότι αν ήξεραν κάθε στιγμή την απόσταση που έχουν διανύσει οι επαγγελματίες θα μπορούσαν να κάνουν κατανομή δυνάμεων έτσι ώστε να αντέξουν ως το τέλος χωρίς να χρειαστεί να εγκαταλείψουν. Εδώ ο παρατηρητικός αναγνώστης μπορεί να αρχίσει να διακρίνει την είσοδο ενός άλλου παράγοντα στα θέματα της άσκησης και της κόπωσης. Του παράγοντα των διανοητικών λειτουργιών, με τη ρίζα τους βέβαια στον εγκέφαλο. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, που έχει διχάσει τους επιστήμονες, ο Hill υπερέβαλε στην ερμηνεία των ευρημάτων από τα σχετικά απλά πειράματα εκείνης της εποχής, αφού μάλλον πιο πολύπλοκοι εγκεφαλικοί μηχανισμοί ελέγχουν κάθε στιγμή την κατάσταση του σώματος όταν υποβάλλεται σε κοπιώδη άσκηση και εξασφαλίζουν το να μην υποστεί κάποια μόνιμη βιολογική ζημιά. Μια σχετική εργασία έδειξε ότι ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί συνειδητά δύο μηχανισμούς για να ελέγχει τα πράγματα. Εκδηλώνοντας φυσικά συμπτώματα, όπως πόνους ή λαχάνιασμα, μετρημένα την ώρα της άσκησης, σε μια αυστηρά καθορισμένη κλίμακα (Rating of Perceived Exertion scale – RPE) και την αίσθηση της προσπάθειας αυτής καθ’ εαυτήν, ώστε να τη σταματήσει προτού προκληθούν ανεπανόρθωτες ζημιές. Και αυτό μάς οδηγεί στο να καταλάβουμε γιατί κάποια στιγμή θεωρήθηκε από κάποιους ερευνητές απαραίτητη η θεωρία για το «Πρότυπο του Κεντρικού Κυβερνήτη», δηλαδή τον εγκέφαλο. Οπότε δεν είναι η πρόσληψη του οξυγόνου που περιορίζει τη φυσική απόδοση ενός αθλουμένου, αλλά ο ίδιος του ο εγκέφαλος δρώντας προληπτικά.
Βουλή και λαός ενωμένοι
Στην ερώτηση ποιος θεωρεί ότι θα δικαιωθεί, ο κ. Γελαδάς, που για χρόνια έχει διαβάσει πολυάριθμες εργασίες σχετικές με τις δύο αυτές τάσεις, λέει ότι δική του διαίσθηση είναι ότι οι δύο θα συναντηθούν. Οπως λέει χαρακτηριστικά, «αυτή τη στιγμή, σχηματικά, φαίνεται ότι ο εγκέφαλος είναι η Βουλή και η περιφέρεια ο λαός». Παραδέχεται πάντως ότι οι περισσότεροι που ασχολούνται με θέματα προπόνησης δουλεύουν πιο πολύ προς το παρόν στο περιφερειακό κομμάτι, δηλαδή με βάση τις θεωρίες του Hill. Ο ίδιος μαζί με μεταπτυχιακούς φοιτητές μόλις περάτωσε στο εργαστήριο Εργοφυσιολογίας της Γυμναστικής Ακαδημίας τη συλλογή δεδομένων σε μια εργασία όπου διερευνούσε σε περιβάλλον θερμοκρασίας 33 βαθμών Κελσίου την πτώση της αντοχής των ποδοσφαιριστών στο δεύτερο ημίχρονο ενός αγώνα. Και την ευεργετική επίδραση που εικάζεται ότι έχει στην απόδοση των τελευταίων λεπτών του αγώνα το να ψυχθεί το σώμα τους όσο κρατούσε η 15λεπτη ανάπαυλα. Στη διάρκεια του πειράματος, προσομοιωνόταν η κούραση από ένα ημίχρονο 45 λεπτών με διάφορες ασκήσεις και τρεξίματα και στο διάλειμμα ο αθλητής φορούσε βρεγμένα μπουρνούζια, υποβαλλόταν σε ψύξη στον αυχένα και «ξαναέμπαινε» στο δεύτερο ημίχρονο. Με βάση και άλλες μελέτες της βιβλιογραφίας αναμένεται να υπάρξουν θετικά αποτελέσματα. Ποιος όμως μπορεί να ισχυρισθεί ότι ψύχοντας το σώμα δεν ψύχεται και ο εγκέφαλος, ο οποίος γνωρίζουμε ότι δυσλειτουργεί σε υψηλά θερμικά φορτία; Πώς μπορούμε να ψύξουμε τον εγκέφαλο χωρίς να επηρεάσουμε τη θερμότητα του σώματος; Ή όταν με τη ζέστη αποσταθεροποιείται λόγω της μυϊκής λειτουργίας η ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης ποιος μπορεί να αποκλείσει ότι ο εγκέφαλος δεν λαμβάνει λιγότερο αίμα;
Πιστεύει ότι κάποια στιγμή θα διατυπωθεί μια θεωρία που θα συμβιβάζει και τα δύο ερμηνευτικά πρότυπα. Παραπέμπει μάλιστα και σε μια εργασία όπου οι εθελοντές πρώτα υποχρεώνονταν να εκτελούν διάφορες πνευματικές ασκήσεις, να λύνουν προβλήματα ή να πατούν κουμπιά έπειτα από κάποια σκέψη, επί μιάμιση ώρα, και μετά να ασκούνται σωματικά μέχρις εξαντλήσεως. Η ομάδα λοιπόν που είχε υποβληθεί σε διανοητική κόπωση πρώτα, είχε χαμηλότερη απόδοση σε σύγκριση με την ομάδα όσων ασκήθηκαν χωρίς να περάσουν τέτοια δοκιμασία. Παρά τις επισταμένες αντίστοιχες μετρήσεις η χαμηλότερη απόδοση δεν μπορούσε να αποδοθεί σε σημάδια μυϊκής ή περιφερικής κόπωσης. Απόδειξη κατά κάποιον τρόπο και της σύνδεσης της καλής σωματικής φόρμας με τις εγκεφαλικές λειτουργίες. Ιδιαίτερα όταν το σώμα και κατ’ επέκταση ο εγκέφαλος κρατιούνται σε χαμηλή σχετικά θερμοκρασία. Και να μην ξεχνάμε ότι προς το παρόν η έρευνα αυτή μπορεί να παρήγαγε ψυχόμενα γιλέκα αλλά τελικά θα δώσει και πολύτιμες πληροφορίες για καρδιαγγειακά νοσήματα, διαβήτη, παχυσαρκία, πρόληψη αθλητικών υπερβολών, ακόμη και θανάτων…

ΤΙ ΝΑ ΠΡΟΣΕΧΟΥΜΕ
Γιατί να χαθεί μια ζωή;
Ο καθένας θα πρέπει να ένιωσε άσχημα την περασμένη Κυριακή όταν αναγγέλθηκε ότι κάποιος από τους ανθρώπους που έτρεξαν 10.000 μέτρα στο πλαίσιο του Μαραθωνίου της Αθήνας, μετά τον τερματισμό, αισθάνθηκε αδιαθεσία και τελικά έχασε τη μάχη για τη ζωή. «Το Βήμα» απευθύνθηκε στο ΕΚΚΑΝ (Ειδικό Κέντρο Καρδιάς Αθλητών και Νέων), που διατηρεί μάλιστα και ειδική σελίδα στο Διαδίκτυο με πολλές σχετικές πληροφορίες (www.ekkan.med.uoa.gr/) για να έχει μια πιο έγκυρη πληροφόρηση σχετικά με τα πιθανά αίτια ενός τέτοιου γεγονότος.
Ο δρομέας αυτός, όπως έγινε γνωστό, είχε προηγούμενο καρδιολογικό ιστορικό στεφανιαίας νόσου. Σίγουρα θα του είχε συστηθεί να μην τρέξει σε έναν αγώνα όπως αυτός, αλλά αγνόησε τη σύσταση. Εδώ λοιπόν έχουμε ένα μεμονωμένο περιστατικό ή γενικότερα πρέπει να αρχίσουμε να αμφισβητούμε το θέμα «σωματική άσκηση»;
Υπάρχουν «καλά» και «κακά» αθλήματα;

Η αθλήτρια Σάντσα Καρίνα πέφτει εξαντλημένη στο έδαφος πέρυσι στη Βαλένθια της Ισπανίας, αφού πρώτα κέρδισε την τρίτη θέση στον τοπικό μαραθώνιο.

Κατά τον γιατρό κ. Αρη Αναστασάκη, επιστημονικό υπεύθυνο της Μονάδας Κληρονομικών Παθήσεων στην Α’ Καρδιολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών, «η άσκηση μέχρις ενός ορισμένου ορίου βελτιώνει την υγεία. Μόνο που το όριο το προσδιορίζει και το αντίστοιχο άθλημα. Η ήπια άσκηση ωφελεί σε ένα γυμναστήριο, σε ερασιτεχνικό επίπεδο ή σε επίπεδο ανταγωνιστικού αθλητισμού με κανόνες και πλαίσια. Εκτός όμως από το ότι η άσκηση για πρωταθλητισμό μπορεί να ξεπεράσει τα σωματικά όρια, υπάρχουν και αθλήματα που μπορεί να χαρακτηριστούν ως «τοξικά». Ενα από αυτά είναι και ο μαραθώνιος. Διότι από μερίδα επιστημόνων θεωρείται ότι ξεπερνά τις δυνατότητες του ανθρώπινου υλικού».

Κάποια σωματικά δεδομένα, καθώς μεταβάλλονται με την άσκηση, δίνουν μια καμπύλη που δείχνει σωματική βελτίωση. Σε αθλητές μεγάλων αποστάσεων όμως, καθώς αυτοί βάζουν όλο και μεγαλύτερες ποσότητες προπόνησης, η καμπύλη αλλάζει μορφή, υποδεικνύοντας ότι εδώ έχουμε πλέον σωματική φθορά αντί για βελτίωση. Παρατηρήθηκε μάλιστα ότι οι μαραθωνοδρόμοι ανεβάζουν τα μυοκαρδιακά ένζυμα. Αυτά όμως ανεβαίνουν και στην περίπτωση του εμφράγματος και αποτελούν ένδειξη νέκρωσης μικρών τμημάτων του μυοκαρδίου.
Οπως λέει ο κ. Αναστασάκης, «με την ήπια άσκηση έχουμε μεταβολές στην καρδιά που χαρακτηρίζονται ως καλοήθεις προσαρμογές. Ως εκεί όμως. Διότι αν συνεχίσουμε και φθάσουμε στις λεγόμενες κακοήθεις μετατροπές κινδυνεύουμε. Σήμερα οι καρδιολόγοι τείνουν να αναιρέσουν την πεποίθηση ότι «όλα τα αθλήματα κάνουν καλό»».

Ελεγχος πάνω απ’ όλα!
Σε έρευνα του ΕΚΚΑΝ για τους αιφνιδίους θανάτους των νέων από το 1998 ως το 2006, παρατηρήθηκαν τα εξής: Από τους 350 θανάτους το 70% οφειλόταν σε καρδιαγγειακά νοσήματα κληρονομικού τύπου. Το πρόβλημα με τα νοσήματα στις ηλικίες κάτω των 35 ετών είναι ότι δεν έχουν προειδοποιητική φάση και η πρώτη εκδήλωσή τους είναι δυστυχώς και η τελευταία, διότι ο ασθενής δεν επιζεί. Ετσι σήμερα θεωρείται απαραίτητος ο προαγωνιστικός έλεγχος, δηλαδή η εξέταση από γιατρό πριν από την έναρξη της άθλησης. Παράλληλα γίνεται προσπάθεια για τον εντοπισμό ομάδων υψηλού κινδύνου στον πληθυσμό. Πρέπει δηλαδή όταν εντοπίζονται ασθενείς με κληρονομικά καρδιακά νοσήματα να προειδοποιούνται τα μέλη της οικογένειας. Δημιουργούνται έτσι και τα λεγόμενα Δίκτυα Στοχευμένης Πρόληψης για πληρέστερη προληπτική ανίχνευση μελλοντικών δυσάρεστων περιστατικών. Με τέτοιες μεθόδους στην Ιταλία κατάφεραν και έριξαν τα περιστατικά αυτά από το 10% στο 2%.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ