Κάθε πρωί στο κέντρο της Αθήνας, έξω από την κλινική των Γιατρών του Κόσμου, σχηματίζεται ουρά. Σε αυτήν στέκονται μετανάστες από το Αφγανιστάν και την Αλγερία, Ρομά, άστεγοι, καθώς και ολοένα και περισσότεροι Ελληνες οι οποίοι έχοντας χάσει τη δουλειά τους και την κοινωνική τους ασφάλιση δεν έχουν πού αλλού να στραφούν για να λάβουν βασική ιατρική φροντίδα.

Πριν από μερικές ημέρες στην ουρά έξω από την κλινική βρίσκονταν παιδιά που έπρεπε να υποβληθούν σε εμβολιασμούς ρουτίνας για την πολιομυελίτιδα. Μια έγκυος γυναίκα περίμενε δίπλα σε έναν ηλικιωμένο άνδρα με καρδιολογικά προβλήματα, ο οποίος δεν είχε να πληρώσει τα απαραίτητα για τη ζωή του φάρμακα. «Δύο χρόνια πριν οι άνθρωποι αυτοί είχαν μια φυσιολογική ζωή» αναφέρει ο Νικήτας Κανάκης, πρόεδρος των Γιατρών του Κόσμου – η οργάνωση διαθέτει τέσσερις τέτοιες κλινικές σε ολόκληρη τη χώρα.

Ασχέτως του αν η Ελλάδα βγει από το ευρώ, η οικονομική δυσχέρεια στη χώρα φαίνεται ότι θα ενταθεί στο κοντινό μέλλον. Και καθώς οι περικοπές στη χρηματοδότηση έχουν αντίκτυπο στις υπηρεσίες υγείας, ορισμένοι προβλέπουν μια ανθρωπιστική κρίση. «Το σύστημα βρίσκεται στα όριά του» λέει ο κ. Κανάκης. «Κάθε μέρα αυξάνονται τα άτομα που ζητούν βοήθεια».

Οι προηγούμενες κρίσεις που έχουν πλήξει την ανθρωπότητα προσφέρουν σημαντικά στοιχεία σχετικά με το πώς διαγράφεται το μέλλον, καθώς και με το πώς η Ελλάδα θα μπορούσε να προετοιμαστεί ώστε να αντιμετωπίσει – ή και να αποφύγει – τα χειρότερα.

Οταν η οικονομία της Αργεντινής κατέρρευσε πριν από περίπου μία δεκαετία, ταραχές ξέσπασαν σε ολόκληρη τη χώρα και τα νοσοκομεία στο Μπουένος Αϊρες παρουσίασαν σημαντικές ελλείψεις. Παρά ταύτα, ενώ η κυβέρνηση μείωσε τη συνολική υγειονομική δαπάνη, προστάτευσε πολλούς από αυτούς που αντιμετώπιζαν τη μεγαλύτερη ανάγκη – χρηματοδότησε τους τομείς της υγείας μητέρας και παιδιού, ενώ έδωσε προτεραιότητα στους εμβολιασμούς, στις χρόνιες νόσους και στην εξάρτηση από τα ναρκωτικά αποκομίζοντας θετικά αποτελέσματα.

Ισως μαθήματα μπορεί να δώσει και το κομμάτι της ιστορίας που αφορά την αναδόμηση της Σοβιετικής Ενωσης και της Ανατολικής Ευρώπης στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν η «έκρηξη» της ανεργίας οδήγησε σε αύξηση των ποσοστών θνησιμότητας στους άνδρες, κυρίως εξαιτίας καρδιαγγειακής νόσου. Αυτό ως έναν βαθμό συνέβη επειδή η ανεργία «ρίχνει» το ηθικό και έτσι το άτομο καταφεύγει ευκολότερα σε επικίνδυνες συμπεριφορές, όπως το κάπνισμα και η κατανάλωση αλκοόλ, σύμφωνα με τον Πίτερ Λόιντ-Σέρλοκ, ειδικό στις Πολιτικές Υγείας από το Πανεπιστήμιο της Ανατολικής Αγγλίας στη Βρετανία. Το κόστος για τη δημόσια υγεία γίνεται ακόμη μεγαλύτερο εξαιτίας του ότι ο πληθυσμός έχει λιγότερα χρήματα για να πληρώσει τις υπηρεσίες υγείας, με αποτέλεσμα πολλά άτομα να έχουν την τάση να καθυστερούν τη θεραπεία τους.

Υπάρχουν σημάδια που μαρτυρούν ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει ήδη στην Ελλάδα. Τα ασφαλιστικά ταμεία καλύπτουν τη βασική ιατρική φροντίδα των ανέργων επί μόνο ένα έτος από την ημέρα που περνούν στην ανεργία.

Ολα αυτά τα τεράστια κόστη πιθανότατα αποτρέπουν πολλούς ανθρώπους να λάβουν απαραίτητες για τη ζωή τους θεραπείες: σε σύγκριση με το 2007, το 2009 το ποσοστό των 15% ατόμων που ανέφεραν ότι δεν αναζήτησαν ιατρική φροντίδα όταν τη χρειάστηκαν αυξήθηκε κατά 15%. Αύξηση εμφανίστηκε και στα άτομα που κατέφυγαν στα νοσοκομεία αναζητώντας πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας. Την ίδια στιγμή όμως στα νοσοκομεία εμφανίζονται ελλείψεις τόσο σε προσωπικό όσο και σε προμήθειες ιατρικού υλικού εξαιτίας περικοπών της τάξεως του 40% στους προϋπολογισμούς τους, σημειώνει ο Ντέιβιντ Στάκλερ, ειδικός σε θέματα υγείας του πληθυσμού στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.

Σε κάθε περίπτωση, η ανάγκη για φροντίδα υγείας μεγαλώνει. Στοιχεία του ελληνικού Κέντρου για τον Ελεγχο και την Πρόληψη των Ασθενειών (ΚΕΕΛΠΝΟ) που αφορούσαν την Αθήνα έδειξαν σημαντική αύξηση στις νέες περιπτώσεις λοίμωξης με τον ιό HIV στις αρχές του 2011, η οποία σε μεγάλο βαθμό αποδόθηκε στην αύξηση των χρηστών ναρκωτικών ουσιών.

Στο μεταξύ η γεωγραφική θέση της Ελλάδας ως «πύλης» που ενώνει την Ευρώπη με την Ασία και την Αφρική δημιουργεί από μόνη της προβλήματα. Το πιθανό κακό από τις περικοπές στην επιτήρηση νόσων είναι σαφές: ασθένειες – όπως ο ιός του Δυτικού Νείλου ή ο αφθώδης πυρετός των ζώων – που σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης εμφανίζονται σπάνια, είναι διαδεδομένες στο «κατώφλι» της Ελλάδας (σε χώρες στα ανατολικά και στα νότια σύνορά της).

Την ίδια εξάπλωση εμφανίζει και η ελονοσία, η οποία εκριζώθηκε στην Ελλάδα το 1974. Παρ’ όλα αυτά τον περασμένο Σεπτέμβριο εμφανίστηκε ξέσπασμα της νόσου στη Λακωνία. «Εχουμε εντατικοποιήσει τις προσπάθειες ώστε να διαχειριστούμε καλύτερα τον ΗIV, τον ιό του Δυτικού Νείλου αλλά και την ελονοσία» αναφέρει ο Σωτήρης Τσιόδρας από το ΚΕΕΛΠΝΟ. «Το ερώτημα είναι εάν θα είμαστε σε θέση να συνεχίσουμε αυτές τις προσπάθειες».

Πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι η Ελλάδα διαθέτει ηλικιωμένο πληθυσμό – περίπου το ένα τέταρτο του πληθυσμού της αποτελούν άτομα άνω των 60 ετών. Το να δοθεί προτεραιότητα στη διάγνωση και στη θεραπεία κοινών ιατρικών προβλημάτων όπως η υπέρταση, ο διαβήτης και η υψηλή χοληστερόλη θα μπορούσε να αποτελέσει μια από τις καλύτερες στρατηγικές για την ελληνική κυβέρνηση με άμεσα οφέλη, λέει ο κ. Λόιντ-Σέρλοκ.

Η προστασία της σωματικής υγείας δεν πρέπει να είναι η μόνη προτεραιότητα σε καιρό κρίσης. Οταν έσκασε η «ιαπωνική οικονομική φούσκα» το 1998, προστατεύθηκαν οι συνολικές δαπάνες υγείας. Ωστόσο κατεγράφη απότομη αύξηση των αυτοκτονιών. Παρόμοια τάση διαφαίνεται και στην Ελλάδα, όπου οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν κατά 17% μεταξύ του 2007 και του 2009 και κατά 40% το πρώτο εξάμηνο του 2011 σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του 2010. Τα ποσοστά βίας, κλοπών και ανθρωποκτονιών αυξήθηκαν επίσης από το 2007 ως σήμερα.

Το παρελθόν όμως μαρτυρεί ότι οι οικονομικές κρίσεις δεν είναι απαραίτητο να συνδέονται μόνο με ασθένειες και απόγνωση. Το 1992 η ανεργία στη Σουηδία ήταν 10% πιο υψηλή από ό,τι είναι τώρα στην Ελλάδα, και όμως τα ποσοστά αυτοκτονιών μειώθηκαν. «Οι χώρες που επενδύουν περισσότερα χρήματα στην ταχεία επανένταξη των ανέργων στον εργασιακό στίβο έχουν χαμηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών κατά τις δύσκολες εποχές» σημειώνει ο κ. Στάκλερ.

Το πώς θα ξεπεραστεί η κρίση στην Ελλάδα είναι άγνωστο, ωστόσο προηγούμενες ανάλογες περιπτώσεις μαρτυρούν ότι οι ομάδες του πληθυσμού που πλήττονται περισσότερο είναι οι ηλικιωμένοι, καθώς και τα πιο «ευάλωτα» μέλη της κοινωνίας. «Πιθανότατα δεν θα δούμε εικόνες υποσιτισμένων παιδιών σε συσσίτια, αυτό δηλαδή που περιμένει κάποιος να δει όταν μιλούμε για ανθρωπιστική κρίση» αναφέρει ο κ. Λόιντ-Σέρλοκ. «Αυτό που θα δούμε είναι ανθρώπους οι οποίοι θα είχαν κανονικά προσδόκιμο ζωής που θα ξεπερνούσε τα 80 έτη να πεθαίνουν στα 70 εξαιτίας νόσων που θα μπορούσαν να είχαν προληφθεί σχετικώς εύκολα».