Τα παραθαλάσσια τουριστικά κέντρα της Μεσογείου έχουν αρχίσει από τον περασμένο μήνα να προετοιμάζονται για την επέλαση. Οι Κάννες έχουν «οχυρώσει» τις πλαζ τους με φράγματα και δίχτυα για να κρατήσουν μακριά τις τσούχτρες. Στην Ισπανία έχει αναπτυχθεί ένας στόλος από 40 αλιευτικά σκάφη που ψαρεύουν τις μέδουσες προτού αυτές φθάσουν στις ακτές της Ιμπιζας, της Μαγιόρκας και των άλλων Βαλεαρίδων νήσων. Η επιχείρηση είναι δαπανηρή- κάθε σκάφος πληρώνεται περίπου 600 ευρώ την ημέρα-, οι ισπανικές αρχές όμως δείχνουν ότι δεν φείδονται χρημάτων προκειμένου να προστατεύσουν τους πολίτες και τον τουρισμό τους. Πέρυσι το καλοκαίρι υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 60.000 άτομα τσιμπήθηκαν από τσούχτρες στα ισπανικά θέρετρα.
Το βασίλειο της «Πελαγίας»
Για όγδοη συνεχή χρονιά η Δυτική Μεσόγειος αναμένεται να κατακλυστεί από τις μέδουσες Ρelagia noctiluca, τις γνωστές μας τσούχτρες. Από τις αρχές του Ιουνίου ερευνητές έχουν εντοπίσει τεράστια σμήνη στα ανοιχτά των δυτικοευρωπαϊκών ακτών και προειδοποιούν ότι, αργά ή γρήγορα, και φυσικά ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες, θα φθάσουν μαζικά στις παραλίες. Στην ανατολική πλευρά της λεκάνης της Μεσογείου η αύξηση δεν είναι το ίδιο έντονη, η παρουσία των μεδουσών όμως εμπλουτίζεται με νέα, «ξενόφερτα» είδη, όπως η Rhopilema nomadica που ήρθε από την Ερυθρά Θάλασσα περνώντας τον πορθμό του Σουέζ και έχει εγκαταστήσει αποικίες στο Ισραήλ, στον Λίβανο και στην Τουρκία.
Η επέλαση των μεδουσών που παρατηρείται τελευταία σε όλον τον πλανήτη συνιστά μια τεράστια αλλαγή στις συνήθειες των θαλάσσιων αυτών ζώων, τα οποία, στην ουσία, αποτελούν ένα είδος πλαγκτόν. Επί αιώνες εμφανίζονταν σε σμήνη κάθε 10-12 χρόνια, παρέμεναν κοντά στις ακτές περίπου για μία τετραετία και μετά υποχωρούσαν. Η περιοδικότητα του φαινομένου εξακολουθεί να ισχύει στην Ελλάδα, οι ερευνητές όμως θεωρούν ότι πλέον- και για πρώτη ίσως φορά στην καταγεγραμμένη Ιστορία- έχει διακοπεί σε άλλες θάλασσες του κόσμου. Από το 2000 ως σήμερα οι μέδουσες έχουν συνεχή παρουσία στα νερά της Δυτικής Μεσογείου, κάθε χρόνο και σε μεγαλύτερο αριθμό, ενώ οι «επιδρομές» τους γίνονται όλο και πιο σφοδρές σε διάφορα σημεία του πλανήτη. Οταν τα μεγέθη του πληθυσμού τους βρίσκονται σε φυσιολογικά επίπεδα, οι πλαγκτονικοί αυτοί οργανισμοί είναι απαραίτητοι για το οικοσύστημα και την ισορροπία του. Η αύξηση όμως του πληθυσμού τους τα τελευταία χρόνια κρίνεται ανησυχητική από τους ειδικούς.
Συναγερμός στις ιχθυοκαλλιέργειες
Το περασμένο φθινόπωρο σμήνη Ρelagia noctiluca κάλυψαν ένα «μπλοκ» έκτασης 27 χιλιομέτρων και βάθους 12 μέτρων στη Θάλασσα της Ιρλανδίας προκαλώντας με τα τοξικά πλοκάμια τους τον θάνατο 200.000 σολομών. «Κατέστρεψαν ολόκληρη την ιχθυοκαλλιέργεια σολομού της χώρας γιατί μπήκαν μέσα στους κλωβούς» εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα» ο Φερντινάντο Μποέρο, καθηγητής της Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λέτσε της Ιταλίας με ειδικότητα στις μέδουσες. «Στην Ιαπωνία οι ψαράδες βγάζουν μέδουσες που ζυγίζουν ως και 500 κιλά η καθεμία και σκίζουν τα δίχτυα τους.Στον Εύξεινο Πόντο,ήδη από τη δεκαετία του 1980 ένα ξενόφερτο κτενοφόρο, συγγενής της μέδουσας,καταβρόχθισε όλο το πλαγκτόν,τα αβγά και τις προνύμφες των ψαριών προκαλώντας την κατάρρευση της αλιείας» .
Στα ανοιχτά της Ναμίμπια, σε μια θάλασσα όπου εδώ και μισόν αιώνα υπάρχει υπεραλίευση, οι μέδουσες αποτελούν πλέον το 80% της θαλάσσιας πανίδας καταλαμβάνοντας τη θέση των ψαριών στη διατροφική αλυσίδα. Αντίστοιχες είναι οι τάσεις στον Βόρειο Ατλαντικό. Μελέτες στον κόλπο Τσέζαπικ των Ηνωμένων Πολιτειών έδειξαν ότι οι μέδουσες καταβροχθίζουν τη μισή ημερήσια παραγωγή του γαύρου. Καναδοί ερευνητές επισημαίνουν ανάλογα φαινόμενα στις ακτές τους, προειδοποιώντας ότι, αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα, σε λίγο οι ψαράδες θα ανεβάζουν τα δίχτυα τους γεμάτα μέδουσες αντί για ψάρια.
Υπερθέρμανση και υπεραλίευση
Η ανωμαλία αυτή οφείλεται, σύμφωνα με τους ειδικούς, σε μια σειρά παραγόντων. Από τους κυριότερους είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη, η οποία έχει κάνει τα νερά πιο θερμά ευνοώντας και παρατείνοντας την περίοδο αναπαραγωγής των μεδουσών, και η υπέρμετρη αλιεία, σε συνδυασμό με την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. οι οποίες έχουν οδηγήσει σχεδόν σε εξαφάνιση τους φυσικούς εχθρούς – όπως ο τόνος και η θαλάσσια χελώνα- και τα ανταγωνιστικά τους είδη, αφήνοντάς τους ελεύθερο το πεδίο και άφθονη τροφή. Μια άλλη αιτία η οποία προτείνεται από ορισμένους ειδικούς και συνδέεται και αυτή με την υπερθέρμανση του πλανήτη είναι η αλλαγή που έχει παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια στα θαλάσσια ρεύματα και στους ανέμους. Οι περισσότεροι ερευνητές πάντως υποδεικνύουν ως υπ΄ αριθμόν 1 ένοχο την υπεραλίευση που συντελείται σε όλες τις θάλασσες. «Η μελέτη των αλιευτικών δραστηριοτήτων» λέει ο κ. Μποέρο «δείχνει ότι οι πληθυσμοί των μεγάλων ψαριών έχουν εξολοθρευθεί σε σχεδόν όλον τον κόσμο». Το γεγονός ευνοεί τις μέδουσες από όλες τις απόψεις: οι προνύμφες πολλών ψαριών τρέφονται με πλαγκτόν, όπως οι μέδουσες, και επομένως είναι ανταγωνιστές τους, ενώ ορισμένα είδη, ως ενήλικα, τρέφονται με τις μέδουσες, οπότε είναι κυνηγοί τους. «Οταν βγαίνει από τη μέση ο ανταγωνιστής και ο κυνηγός,ο αντίπαλος έχει το πλεονέκτημα» εξηγεί ο κ. Μποέρο. «Δεν υπάρχει επιστημονική απόδειξη για αυτή την ερμηνεία,ο συσχετισμός όμως της εξάντλησης των πληθυσμών των ψαριών σε όλον τον κόσμο και της αύξησης των πληθυσμών των μεδουσών υποδεικνύει έντονα ότι τα δύο φαινόμενα έχουν σχέση».
Η άνοδος της θερμοκρασίας των θαλασσών που προκαλεί η κλιματική μεταβολή λειτουργεί επίσης υπέρ των ζελατινοειδών αυτών οργανισμών, το σώμα των οποίων αποτελείται ως και κατά 94%-98% από νερό. Οι μέδουσες αναπαράγονται σε σχετικά θερμά νερά συνήθως από την άνοιξη ως το φθινόπωρο, με μια διακοπή κατά τους χειμερινούς μήνες. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, με τους ήπιους χειμώνες και τους θερμούς ανοιξιάτικους και φθινοπωρινούς μήνες, η θερμοκρασία των νερών της Μεσογείου δεν πέφτει σχεδόν ποτέ κάτω από τους 14 βαθμούς Κελσίου, παρατείνοντας την περίοδο της αναπαραγωγής. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν μάλιστα ότι, αν η κλιματική μεταβολή συνεχιστεί στον ίδιο ρυθμό, πολύ σύντομα θα φθάσουμε να βλέπουμε μέδουσες στη λεκάνη της Μεσογείου καθ΄ όλη τη διάρκεια του χρόνου.
Αντέχουν στη μόλυνση
Σε γενικές γραμμές η παρουσία των μεδουσών- και αυτό το τονίζουν όλοι οι ειδικοί- δεν έχει σχέση με τη ρύπανση των νερών, γι΄ αυτό και εισβολές έχουν παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια ακόμη και σε παρθένες θάλασσες και προστατευόμενους βιοτόπους, όπως στην Ισπανία. Πολλά είδη μεδουσών ωστόσο ανήκουν στους οργανισμούς που μπορούν να ζήσουν σε μολυσμένα νερά, με αποτέλεσμα να έχουν «καταλάβει» ολόκληρες θαλάσσιες περιοχές. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, στον Κόλπο του Μεξικού. Τα βιομηχανικά και γεωργικά απόβλητα, τα φυτοφάρμακα, οι ορμόνες και τα άλλα χημικά που εκβάλλονται στους ωκεανούς δημιουργούν νεκρές ζώνες με ενισχυμένη ανάπτυξη φυκών και πλαγκτόν. Εξαιτίας της έλλειψης οξυγόνου, τα ψάρια δεν μπορούν να ζήσουν σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι μέδουσες όμως βρίσκουν σε αυτό άφθονη τροφή και ιδανικές συνθήκες για την αναπαραγωγή τους.
Οι προβλέψεις των ειδικών είναι δυσοίωνες. «Μετακινούμαστε από τους ωκεανούς των ψαριών στους ωκεανούς των μεδουσών» λέει ο κ. Μποέρο. «Μπορούμε ήδη να μιλήσουμε για μια ανισορροπία στο οικοσύστημα και το φταίξιμο είναι δικό μας.Εχουμε εξαφανίσει τα ψάρια» . Η επιβολή ελέγχων και αυστηρών κανονισμών στην αλιεία και η προσπάθεια ενίσχυσης των πληθυσμών των ψαριών είναι το ζητούμενο, και όλοι οι επιστήμονες τονίζουν ότι θα πρέπει τα σχετικά μέτρα να εισαχθούν άμεσα και ύστερα από σοβαρή μελέτη. Για παράδειγμα, όπως εξηγεί ο ιταλός καθηγητής, οι ιχθυοκαλλιέργειες δεν αποτελούν λύση. «Με τις ιχθυοκαλλιέργειες» τονίζει «εκτρέφουμε σαρκοφάγα ψάρια στα οποία δίνουμε ως τροφή μικρότερα ψάρια,τα οποία αλιεύουμε και πάλι από τους φυσικούς πληθυσμούς τους,συμβάλλοντας στην εξαφάνισή τους».
Επιστράτευση της χελώνας
Ανεπαρκής αποδεικνύεται όμως και η επιβολή moratorium στην αλίευση ορισμένων ειδών, ίσως επειδή οι αυξημένοι πληθυσμοί των μεδουσών καταβροχθίζουν τα αβγά και τις προνύμφες των ψαριών προτού η ισορροπία μπορέσει να αποκατασταθεί. Η Ισπανία έχει επιχειρήσει να επιβάλει έναν έλεγχο στον πληθυσμό των μεδουσών επανεισάγοντας έναν από τους φυσικούς εχθρούς τους, τη θαλάσσια χελώνα. Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και ο αυξημένος τουρισμός στις ακτές της εμποδίζουν όμως το εγχείρημα, καθώς οι χελώνες δεν συναντούν τις ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξή τους.
Η λύση που προτείνεται, τουλάχιστον αυτή τη στιγμή, είναι ο συνδυασμός του ελέγχου της αλιείας και της ενίσχυσης των πληθυσμών των ψαριών με την ταυτόχρονη αλίευση των μεδουσών. Ηδη στη Δυτική Μεσόγειο και στα φιορδ της Νορβηγίας ειδικά επιφορτισμένα αλιευτικά πλοία ασχολούνται με αυτό το έργο. Η Ιαπωνία εδώ και μερικά χρόνια έχει εισαγάγει άλλου είδους τακτι κή: τη θανάτωση των μεδουσών με ειδικά κοφτερά δίχτυα. Πέρυσι ωστόσο ερευνητές του ιαπωνικού Πανεπιστημίου Σιμάνε απέδειξαν ότι η μέθοδος είναι ουσιαστικά ανώφελη: εκτός του ότι οι μέδουσες, ακόμη και νεκρές, εξακολουθούν να είναι τοξικές για αρκετά εικοσιτετράωρα, σύμφωνα με τις έρευνές τους ο θάνατος επιφέρει ένα είδος οργασμικής αναπαραγωγής, με αποτέλεσμα οι πληθυσμοί να αυξάνονται περισσότερο.
Μπορεί να είναι και χρήσιμες…
Η ευρωπαϊκή μέθοδος αποδεικνύεται επομένως καλύτερη, και μάλιστα ορισμένοι γάλλοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι θα μπορούσαμε να αντλήσουμε κάποια χρησιμότητα από αυτά τα φαινομενικά άχρηστα αλιεύματα. Επειδή οι μέδουσες αποτελούνται ουσιαστικά από νερό, προτείνουν να τις χρησιμοποιήσουμε για την άρδευση και τη λίπανση των καλλιεργειών, όπως γινόταν στην αρχαιότητα. Ολοι συμφωνούν πάντως στο ότι, εκτός του ότι στα επόμενα χρόνια θα πρέπει να συνηθίσουμε την παρουσία τους, ταυτόχρονα θα πρέπει να μάθουμε περισσότερα για αυτούς τους θαλάσσιους οργανισμούς που, αν και από τους αρχαιότερους στον πλανήτη, παραμένουν σε μεγάλο βαθμό άγνωστοι για εμάς. Για τον σκοπό αυτόν τρία βρετανικά πανεπιστήμια ξεκινούν αυτές τις μέρες ένα πρόγραμμα σήμανσης των μεδουσών με ειδικά μικροτσίπ ώστε να καταγράψουν την πορεία και τις συνηθειές τους. Οι λουόμενοι και οι ψαράδες που θα βρίσκουν τις «σεσημασμένες» μέδουσες νεκρές στις ακτές καλούνται να τις παραδίδουν στην ερευνητική ομάδα έναντι αμοιβής. «Οι γνώσεις μας για τις μέδουσες είναι σχεδόν όσες και για τους μονόκερους» τόνισε μιλώντας στο ΒΒC ο επικεφαλής του προγράμματος. «Ελπίζουμε ότι η μελέτη αυτή θα βοηθήσει να τις διευρύνουμε».
