«Πάλι τον καύκον έπιας, πάλιν τον νουν απώλεσας» έλεγαν στα αρχαία χρόνια οι διονυσιακοί κρασοπότες. Στη σημερινή εποχή της ανεπανάληπτης σύγχυσης πολλά δεν θέλουμε να θυμόμαστε και πίνουμε και καπνίζουμε· επιδόσεις που γίνονται πιο ανησυχητικές καθώς σε αυτές ασκούνται περισσότερο οι νέοι μας, που τους γονατίζουν τα προβλήματα τα οποία τους μεταφέρουν οι μεγάλοι. Το αποτέλεσμα είναι άλλοι να λαβώνονται ψυχοσωματικά και άλλοι να τραυματίζονται θανάσιμα, χωρίς να γνωρίζει κανένας από την αρχή την τύχη του ή την ατυχία του· αν είναι, δηλαδή, θύμα ή όχι των γονιδίων του.
Δεν γίνονται επίσης ευρέως γνωστά συνταρακτικά στοιχεία που χτυπούν αλύπητα τους νέους μας κυρίως, όπως λ.χ. το ποσοστό ψυχιατρικών διαταραχών που είναι διπλάσιο σε όσους αντιμετωπίζουν πρόβλημα με το αλκοόλ. Η σοβαρή προσπάθεια του Εθνικού Παν/κού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για τις διαστάσεις που παίρνει το φαινόμενο, αλλά στην πολυθόρυβη εποχή μας χρειάζονται καμπάνες για να ακουστούν τα μηνύματα. Τέτοια σήματα λ.χ. αφορούν την καλπάζουσα αύξηση κατά 500% τα τελευταία χρόνια στην κατά κεφαλήν κατανάλωση αλκοόλ, την αύξηση κατά 180% στις διαγνώσεις κίρρωσης του ήπατος και τη δραματική μεταβολή στις συνήθειες των εφήβων προς την κατανάλωση σκληρών ποτών.
Παρ’ όλα αυτά, το αλκοόλ, όπως και ο καπνός, η εξάρτηση του οποίου είναι επίσης σοβαρή, θεωρούνται «θεμιτά» ναρκωτικά καθώς επιτρέπονται από τον νόμο· με τον καπνό να θεωρείται πιο επικίνδυνος από την κάνναβη, το αλκοόλ να βρίσκεται στα πρώτα πέντε πιο επικίνδυνα ναρκωτικά, και τα δύο να ‘ναι πιο επικίνδυνα και από το LSD. Το αλκοόλ χαρακτηρίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το ναρκωτικό με τις σοβαρότερες συνέπειες καθώς η παρατεταμένη χρήση του προκαλεί σοβαρή σωματική, νευρολογική και ψυχιατρική επιβάρυνση. Η νικοτίνη, από την άλλη μεριά, χρησιμοποιείται για την κατασκευή εντομοκτόνων, η πίσσα προκαλεί καρκίνους και πολλές άλλες ουσίες που δημιουργούνται από την καύση του τσιγάρου είναι ισχυρά δηλητήρια, όπως λ.χ. CO, βενζοπυρήνιο, αρσενικό κτλ. Τα γιγάντια όμως οικονομικά συμφέροντα και η έλλειψη επιστημονικής ενημέρωσης σκεπάζουν τις τραγικές συνέπειες του καπνού και του ποτού, δύο ύπουλων συμμάχων και ανελέητων εχθρών μας.
Τρικλοποδιά από τον… Καύκασο!
Σχετικές έρευνες λ.χ. στη γενετική του αλκοολισμού δείχνουν ότι το γενετικό στοιχείο είναι πολυπαραγοντικό, ελέγχεται δηλαδή από πολλά γονίδια και επομένως επηρεάζεται σοβαρά από το περιβάλλον. Ενα τέτοιο γονίδιο αφορά την αλκοολική αφυδρογονάση, που μεταβολίζει με διαφορετικό ρυθμό την αλκοόλη, ανάλογα με την παραλλαγή του, και εξηγεί τη διαφορά στη συμπεριφορά καυκασοειδούς και μογγολοειδούς προέλευσης ανθρώπων· με τους δεύτερους να μην αντέχουν το ποτό και γι’ αυτό οι αλκοολικοί είναι ελάχιστοι. Παλαιότερες δικές μας έρευνες στη φρουτόμυγα δροσόφιλα είχαν δείξει ότι δύο παραλλαγές του προαναφερθέντος γονιδίου προκαλούν χρωμοσωματικά θραύσματα και γονιδιακούς ανασυνδυασμούς σε διαφορετικό ποσοστό μετά την κατανάλωση αλκοόλης. Αλλη έρευνα έχει δείξει την εμπλοκή του γονιδίου per που ρυθμίζει τον ημερονύκτιο κύκλο, με μια παραλλαγή του να αυξάνει την ανάγκη κατανάλωσης αλκοόλ.
Νεότερες έρευνες, δημοσιευμένες στο «Cell», στοιχειοθετούν την ύπαρξη ενός γονιδίου που επηρεάζει τη συμπεριφορά – κινητικότητα της δροσόφιλας μετά τη λήψη αλκοόλ· με την ίδια παραλλαγή να προκαλεί ευαισθησία στην κοκαΐνη αλλά και στη νικοτίνη. Η εν λόγω RhoGAPI8B γονιδιακή παραλλαγή φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στην αναδιοργάνωση του κεντρικού νευρικού συστήματος των ώριμων μυγών και μπορεί να αξιοποιηθεί ως μοντέλο για την κατανόηση των εγγενών διαφορών των ανθρώπων ως προς την ανοχή στην αλκοόλη.
Οσον αφορά τη γενετική του καπνίσματος, έχουν ενοχοποιηθεί και εδώ πολλά γονιδιακά και χρωμοσωματικά συστήματα σε μελέτες διδύμων, όπως λ.χ. το κυτόχρωμα Ρ450, το DRD2 για τους υποδοχείς της ντοπαμίνης, το SLCGA2 κ.ά., όλα να εμπλέκονται στον μηχανισμό προδιάθεσης για την εξάρτηση από τη νικοτίνη αλλά και στον ρυθμό καπνίσματος. Πιο πρόσφατες έρευνες εστιάζονται σε γονίδια που σχετίζονται με τον μεταβολισμό της νικοτίνης, διάφορα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και τη ρύθμιση των συναισθημάτων· με την εξάρτηση να οφείλεται πιθανόν σε πολλά γονίδια και σε περίπλοκες περιβαλλοντικές επιδράσεις. Αλλες έρευνες αποκαλύπτουν συσχέτιση γονιδίων εθισμού με το γονίδιο που μας κάνει να νιώθουμε ή όχι τη γεύση μιας πικρής ουσίας, της PTC.
Χέρι χέρι τσιγάρο και ποτό
Η συμμαχία αλκοόλ και καπνού που αποκαλύπτεται δημογραφικά, καθώς το 62% των ανδρών αλκοολικών είναι και βαρείς καπνιστές – το ποσοστό αυτό για τις γυναίκες είναι 46% -, δείχνει ότι κάποια γονίδια προδιαθέτουν το ίδιο άτομο προς το κάπνισμα και το ποτό μαζί! Πρόσφατη έρευνα αποκαλύπτει κάποια συσχέτιση μεταξύ της χρήσης αλκοόλ και καπνού από τη μια μεριά και μιας παραλλαγής, της Val158Met, του γονιδίου της μεθυλοτρανσφεράσης της κατεχόλης-Ο (COMT) από την άλλη. Η συσχέτιση αυτή ισχύει μόνο για τους Αμερικανοϊνδιάνους και όχι για τους Ευρωπαίους, που διαβιούν σε διαφορετικά περιβάλλοντα άγχους και νευρωτισμού· παρατήρηση που παραπέμπει στη μη ύπαρξη μιας μόνο γονιδιακής παραλλαγής αλλά στην περίπλοκη σχέση γονιδίου – περιβάλλοντος.
Η συνύπαρξη της ευπάθειας στο αλκοόλ και στη νικοτίνη, που μπορεί να επηρεάζεται από τον ίδιο γενετικό παράγοντα, έχει δειχθεί και από άλλες μελέτες, όπως λ.χ. στους αρουραίους. Σε μια έρευνα δημοσιευμένη στο «Neurosciences» δύο στελέχη, το Ρ που ήθελε να πίνει αλκοόλ κα το ΝΡ που δεν ήθελε, εκπαιδεύτηκαν να παίρνουν από μόνα τους νικοτίνη πατώντας έναν μοχλό και βρέθηκε ότι το Ρ έπαιρνε αυτοβούλως διπλάσια ποσότητα νικοτίνης. Στους ανθρώπους επίσης το κάπνισμα είναι τρεις φορές πιο κοινό στους αλκοολικούς· με το συμπέρασμα πως η χρήση αλκοόλ οδηγεί στο κάπνισμα και το αντίστροφο. Και επειδή η γενετική παίζει σημαντικό ρόλο τόσο στον εθισμό του αλκοόλ όσο και της νικοτίνης – σύμφωνα με πολλές μελέτες -, οι ερευνητές υποθέτουν ότι το ίδιο γονίδιο ή γονίδια πιθανόν να επηρεάζουν τη συνενοχή των εν λόγω ουσιών· με τη διαλεύκανση του φαινομένου να προσφέρει σοβαρές πληροφορίες στις αξίες μας και στις στάσεις μας.
Η επίδραση της νικοτίνης στον εγκέφαλο βασίζεται στους νικοτινικούς υποδοχείς της ακετυλοχολίνης, με το αλκοόλ να δρα πάνω στους ίδιους υποδοχείς και να απελευθερώνεται ντοπαμίνη, η ηδονική ορμόνη της ευχαρίστησης. Η λεβεντιά όμως δεν ανήκει σε εκείνον που κάνει το παλικάρι πίνοντας και καπνίζοντας ανεξέλεγκτα αλλά σε εκείνον που προβληματίζεται από την εφηβική κυρίως ηλικία αν είναι γενετικά ευάλωτος· και επειδή δεν μπορεί να το γνωρίζει επί του παρόντος, το μόνο όπλο που διαθέτει είναι η προσοχή και η εγκράτεια· με την τελευταία λέξη κυρίως να μην υπάρχει πια στο λεξιλόγιο πολλών νέων – ιδιαίτερα στις διονυσιακές ημέρες του Καρναβαλιού· ευθύνη που δεν ανήκει βέβαια μόνο σε αυτούς αλλά κυρίως στους μέντορές τους, γονείς, εκπαιδευτικούς, φίλους, που και αυτοί έχουν ξεθωριάσει. Εδώ είναι λοιπόν το πρόβλημα και όχι στα γονίδιά μας· με τη λύση να είναι η γνώση· και η λεβεντιά η αυτοπρόληψη του αυτοδηλητηριασμού μας.
Ο Σ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής
