Η ύπαρξη κοινωνικής οργάνωσης, η οποία δένει τα άτομα και τις δραστηριότητές τους μέσα στις ομάδες, είναι κοινό χαρακτηριστικό όλων των ανθρωποειδών· με τον άνθρωπο να είναι το πιο εξελιγμένα κοινωνικό όν. Γιατί όμως κάνει πολέμους, έχει ιμπεριαλιστικές τάσεις και αλληλοεξολοθρεύεται; Μήπως απέχουμε πολύ ακόμη μιας κύριας εξελικτικής μετάβασης από τα άτομα στις ομάδες; Μια μετάβαση που ίσως δεν συμπληρωθεί ποτέ, αλλά έχει ήδη διαμορφώσει την ιστορία μας, την πολιτική μας, τη ψυχολογία μας και την κοινωνική ζωή μας;
Μια γενική απάντηση αναζητείται στη βιολογική εξέλιξη της συμπεριφοράς μας μέσα από την αντίδραση γενετικής και πολιτισμικής εξέλιξης· με τη δεύτερη να έχει πολύ υψηλότερο ρυθμό και να καθοδηγείται από την επιλογή του συγγενούς και την επιλογή ομάδων· με την πρώτη να προωθεί τον αλτρουισμό ενός ατόμου προς όφελος γενετικά στενών συγγενών του και τη δεύτερη να αφορά τον διαφορικό ρυθμό πολλαπλασιασμού ή αφανισμού ομάδων ως αποτέλεσμα της γενετικής σύστασής τους.
Ομαδοποίηση και επιθετικότητα
Στη δική μας γενεαλογική γραμμή η μετάβαση από την ατομικότητα στην ομαδικότητα άρχισε τουλάχιστον από την εποχή που τα Πρωτεύοντα ζούσαν σε οικογενειακές ομάδες, πιθανόν 50 εκατομμύρια χρόνια πριν. Εκτοτε ακολούθησαν χιλιάδες χρόνια για να αποκτήσουν τα άτομα προσαρμογές προς έναν κοινωνικό τρόπο ζωής, μέσα από αντιδράσεις εντός της ομάδας από τα συγγενέστερα άτομα· όπως και από αντιδράσεις εκτός ομάδων από άτομα πιο απομακρυσμένα γενετικά. Σε εκείνο το στάδιο η κοινωνική εξέλιξη ήταν περισσότερο βιολογική και λιγότερη πολιτισμική, βασισμένη δηλαδή στην κουλτούρα. Οι ψυχολογικές προδιαθέσεις μορφοποιήθηκαν τότε και από τους δύο τύπους επιλογής (του συγγενούς και της ομάδας), στη βάση της γενετικής ποικιλότητας, λειτουργώντας συχνά μαζί προς την κατεύθυνση διαμόρφωσης της συμπεριφοράς της ομάδας· και η κοινωνική εξέλιξη έφθασε στο στάδιο που παρατηρούμε σήμερα στους χιμπαντζήδες, οι οποίοι μάχονται για τη χωροεπικράτειά τους εναντίον άλλων ομάδων, εκδηλώνοντας αντιδράσεις «πολέμου».
Οι χιμπαντζήδες είναι τροφοσυλλέκτες-κυνηγοί, όπως οι πρόγονοί μας όταν άρχισαν να εξημερώνουν μερικά κατοικίδια ζώα και μετατράπηκαν σε νομαδικούς βοσκούς· μια αλλαγή που όμως δεν δημιούργησε μεγάλη διαφορά μεταξύ ενδοομαδικής και εξωομαδικής δυναμικής. Η συνεργασία παρέμενε σημαντική βέβαια μέσα στις ομάδες· όπως και η επιθετικότητα μεταξύ των ομάδων. Σημαντική έκρηξη της κοινωνικής εξέλιξης συνέβη με τη βελτίωση της συνεργασίας και της επικοινωνίας μέσω της προέλευσης της γλώσσας και της βελτίωσης της χρήσης εργαλείων, μέσω της νοητικής ικανότητας του ανθρώπου γενικότερα. Υποστηρίζεται επίσης ότι η μεγάλη έκρηξη στη δυνατότητα του εγκεφάλου και του μυαλού του Homo sapiens πρέπει να έγινε 50.000 χρόνια πριν, μια περίοδο όπου οι βασικές δεξιότητές του, δηλαδή η κατασκευή και χρήση εργαλείων, η κοινωνικοποίηση, η γλώσσα και η συμβολική λογική (αριθμητική, λ.χ.) συνυπήρχαν σε διαφορετικού επιπέδου πρώιμα στάδια, με την αλληλεπίδρασή τους να οδηγεί σε αύξηση της πολυπλοκότητας του εγκεφάλου και στην προέλευση αναδυόμενων και αποτελεσματικότερων ιδιοτήτων.
Μίμηση και συνοχή
Η αύξηση της συνοχής της ομάδας ήταν κυρίαρχη προϋπόθεση για τη θετική επιλογή της· και ένα μέρος της αύξησης της συνοχής προήλθε από βιολογικές αλλαγές στην κοινωνική ψυχολογία. Ενα άλλο από την εξωσωματική – πολιτισμική κληρονομικότητα, μέσω των μιμηδίων, λ.χ., τα οποία αντιπροσωπεύουν πολιτισμικές οντότητες, όπως ιδέες, ρυθμούς, ηθικές κ.ά. · διεργασία που βασίστηκε σε ήδη προδιαμορφωμένες εσωτερικές προδιαθέσεις οι οποίες είχαν εξελιχθεί πριν.
Μέσω λοιπόν της συνεξέλιξης γονιδίων και κουλτούρας τα άτομα έγιναν πιο συνεργάσιμα με άτομα της ίδιας ομάδας και πιο δεκτικά να θυσιασθούν για να υπερασπίσουν τα ενδιαφέροντά τους. Οι ομάδες χρειάζονταν ηγέτες για να λειτουργούν αποτελεσματικά μέσα στον ενδοομαδικό ανταγωνισμό, καθώς τα άτομα διατηρούσαν ισχυρή αίσθηση των προσωπικών ενδιαφερόντων τους. Αλλά και οι ηγέτες λειτουργούσαν εγωιστικά, γι’ αυτό ενώ τους χρειάζονταν δρούσαν και εναντίον τους. Ετσι προήλθε η αλτρουιστική τιμωρία που την πιστωνόταν η ομάδα και όχι τα άτομα που τιμωρούνταν. Ατομα που αντιδρούσαν θετικά στην τιμωρία, βελτιώνοντας την ενδοομαδική συμπεριφορά τους, συνέβαλαν στην εξέλιξη της ικανότητας χαρακτηριστικών όπως η ντροπή και οι τύψεις και βελτίωναν τη συνοχή και τον ανταγωνισμό της ομάδας. Με την ανάδυση αυτής της διεργασίας μορφοποιήθηκαν και οι ευαισθησίες όπως και οι προδιαθέσεις της δικής μας ψυχολογίας, π.χ. της συμπάθειας, της αίσθησης της αμαρτίας, της ντροπής, της ενοχής, της τιμής, του καθήκοντος κ.ά. Τέτοια χαρακτηριστικά πρέπει να είναι το αποτέλεσμα ισχυρής επιλογής μεταξύ ομάδων για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα.
Η πίεση της γεωργίας
Σημαντική όμως αναδιοργάνωση της επιλογικής πίεσης που λειτουργούσε τόσο στο βιολογικό όσο και στο πολιτισμικό επίπεδο συνέβη με την προέλευση της γεωργίας, 10.000 χρόνια πριν, και συνακόλουθο την αλλαγή τρόπου ζωής του ανθρώπου, καθώς άρχισε να διαβιοί σε σταθερές περιοχές. Το γεγονός αυτό μείωσε τον αριθμό εκείνων που εμπλέκονταν σε κοινωνικές αντιδράσεις και συνδιαλλαγές, πολλοί από τους οποίους ήταν ξένοι, με αποτέλεσμα να εντατικοποιηθεί η αναγκαιότητα μηχανισμών που μείωναν τις αντιπαραθέσεις και αύξαναν τη συνεργασία. Αρχισαν επίσης να μορφοποιούνται και να καταγράφονται αργότερα ηθικές ιδέες που διατηρούνταν προφορικά. Ο κοινωνικός ρόλος των θρησκειών ως πηγών νόμων και κοινωνικών νορμών ήταν επίσης σημαντικός στην περαιτέρω κοινωνικοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου. Οι πρώτοι γραπτοί νομικοί «κώδικες» ήταν περίπλοκοι· π.χ. εκείνοι των Σουμερίων και των Χαμουραμπί (~1750 π.Χ.) περιελάμβαναν 230 «άρθρα», από τα οποία 56 αναφέρονταν στον γάμο ή στην κληρονομιά και 80 στην κλοπή, ενώ πολλά αναφέρονταν στην τιμωρία εκείνων που καταστρατηγούσαν την κοινωνική συνοχή.
Οι συνθήκες βιολογικής και κοινωνικής επιλογής και εξέλιξης της συμπεριφοράς του ανθρώπου συνεχίστηκαν και συνεχίζονται προς την κατεύθυνση που είχε αρχίσει από την εποχή των κυνηγών προγόνων μας, διατηρώντας την τάση εξέλιξης από τα άτομα στις ομάδες. Οι άνθρωποι δεν χάνουν εύκολα τις εσωτερικές ψυχολογικές προδιαθέσεις τους προς την ωφέλιμη ομαδική – κοινωνική συμπεριφορά που απέκτησαν εξελικτικά. Μια εξήγηση κατά τον Stearn είναι ότι λειτουργεί ακόμη η κατάλληλη φυσική επιλογή προσαρμοσμένη στη σύγχρονη κοινωνική πολυπλοκότητα· μια άλλη είναι ότι οι γενετικές αλλαγές προχωρούν πολύ πιο αργά από τις πολιτισμικές και τα μυαλά μας όπως και τα σώματά μας βρίσκονται ακόμη στην Παλαιολιθική Εποχή. Για τους λόγους αυτούς οι εσωτερικές προτιμήσεις μας, οι γενετικές δηλαδή προδιαθέσεις για τις κοινωνικές αντιδράσεις, διατηρούνται και συμβάλλουν στη διαμόρφωση της πολιτικής και της ιστορίας.
Οι αναφερθείσες απόψεις μπορούν να έχουν βαρύτητα ενδείξεων, με τις αποδείξεις να αναζητούνται στο γενετικό επίπεδο και να παρατηρούνται ήδη μερικές από αυτές. Η σύγχρονη πολυπολιτισμικότητα όμως περιπλέκει τη σχέση πολιτισμικής και γενετικής εξέλιξης, με ενδεχόμενη αύξηση παρά μείωση των αντιπαραθέσεων, λόγω της αυξανόμενης απόστασης βιολογικής και πολιτισμικής εξέλιξης. Το αν τέτοιες αντιπαραθέσεις θα γίνουν στο μέλλον αρκετά ισχυρές για να επηρεάσουν τη βιολογική διεργασία ώστε να επιβραδύνει και την πολιτισμική εξέλιξη μπορεί να αποτελεί ανοικτό ερώτημα· μπορεί ωστόσο να αντιμετωπισθεί μέσω μιας ποιοτικής οικουμενικής Παιδείας, ουσιαστικοποιώντας τη σημασία της, άλλη μια φορά.
Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής.
