Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί υπάρχει η τέχνη στον άνθρωπο; Κι όμως, όλοι θαυμάζουμε μία ή περισσότερες μορφές τέχνης, έστω και με τον δικό του τρόπο καθένας μας, και τούτο διότι η ίδια η ζωή είναι τέχνη. Λίγες περιοχές ωστόσο της γνώσης διαφεύγουν της λεπτομερούς επιστημονικής εξέτασης, ακόμη και αυτές οι οποίες φαίνεται να βρίσκονται στο άλλο άκρο του φάσματος της νοημοσύνης μας· με την επιστήμη να είναι γενικά το πιο απόμακρο στοιχείο της ανθρώπινης σκέψης, όταν επικεντρωνόμαστε στον θαυμασμό ενός πίνακα του Van Gogh, του Monet, του Leonardo da Vinci, του Picasso κ.ά. Αλλά και οι καλλιτέχνες σπάνια συμβουλεύονται επιστήμονες πριν ζωγραφίσουν έναν πίνακα ή καλλιτεχνήσουν ένα γλυπτό. Μία περίπτωση μιας τέτοιας συνεργασίας, η οποία αποδείχθηκε θαυμάσια, είναι το τεράστιο γλυπτό του DNA το οποίο κοσμεί μία από τις εισόδους του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου των Πατρών· ένα γλυπτό το οποίο μόνος του ο γλύπτης κ. Στάθης δεν θα φιλοτεχνούσε αν δεν έπαιρνε τα επιστημονικά ερεθίσματα του υπογράφοντος.


Η αισθητική της βιολογίας


Αυτή η συνεργασία είναι όμως η φαινομενική σχέση Τέχνης και Βιολογίας, η οποία δεν ανήκει μόνο στην επιστήμη αλλά σε πολλούς γνωστικούς τομείς. Η βαθύτερη παραπέμπει στην αισθητική της Βιολογίας, την οποία πρώτος ο αναγεννησιακός Leonardo da Vinci φαντάσθηκε στη βάση δέκα λειτουργιών του ματιού (π.χ. για το χρώμα, το σχήμα, την απόσταση κ.ά.)· κατάσταση που επιβεβαιώθηκε έπειτα από τους νευροφυσιολόγους.


Τι κάνει όμως κάτι να φαίνεται χαριτωμένο και γιατί; Σχετικές μελέτες των οπτικών σημάτων εστιάζονται σε ένα ευρύ φάσμα χαρακτηριστικών και συμπεριφορών που προσδιορίζουν κάτι ως αισθητικά χαριτωμένο – έναν πίνακα λ.χ., ή ένα γλυπτό, ή ένα ωραίο μουσικό κομμάτι, ή μια καταπληκτική απόδοση ενός ηθοποιού, ή ένα όμορφο πρόσωπο ή σώμα – με το καθένα να διεγείρει τα ίδια κέντρα ευχαρίστησης του εγκεφάλου τα οποία διεγείρονται από μία γευστική ευχαρίστηση, από το σεξ, από ψυχοενεργές ουσίες.


Σε πιο ειδικό τόνο, μπορεί να προσεγγισθεί και η βιολογία του έρωτα, στην οποία συμμετέχουν όχι μόνον οι αισθήσεις, όπως λ.χ. η όραση και η όσφρηση, αλλά και ορισμένα γονίδια. Η επιλογή συντρόφου π.χ. βασίζεται σε κάποια ελκυστικά χαρακτηριστικά, όπως ομορφιά, μυαλό, πλούτος, τα οποία αντανακλούν την ύπαρξη καλών γονιδιακών παραλλαγών, διασφαλίζοντας περισσότερες πιθανότητες για τη διαιώνιση του είδους.


Η προσέγγιση της γενετικής βάσης της έλξης μεταξύ των δύο φύλων αρχίζει να αποκρυπτογραφείται, εκτείνοντας το φαινόμενο πέραν της εξωτερικής εμφάνισης, της έλξης λ.χ. συνήθως μεταξύ οικείων μορφών που ίσως αντανακλούν νευρωνικές διεργασίες. Π.χ. υποστηρίζεται ότι οι άνθρωποι ερωτεύονται πιο συχνά συντρόφους οι οποίοι έχουν διαφορές σε ένα συγκεκριμένο συνδυασμό γονιδιακών παραλλαγών του κύριου συμπλέγματος ιστοσυμβατότητας (MHC)· ένα σύστημα γονιδίων που συμπληρωνόμενο παίζει σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση παθογόνων παραγόντων, συμβάλλοντας στην υγεία των νεογέννητων.


Το πώς ανιχνεύονται αυτά τα γονίδια από τους υποψήφιους συντρόφους δεν είναι γνωστό. Φαίνεται, όμως, από κάποια πρώιμα πειράματα, ότι κάτι τέτοιο γίνεται μέσω της σεξουαλικής χημείας, μέσω της μυρωδιάς μας, καθώς ο βαθμός οσμής ρούχων βρέθηκε να σχετίζεται με τη διαφορετικότητα του MHC. Οταν όμως χρησιμοποιούνται αντισυλληπτικά, τότε, θολώνει το γενετικό πρότυπο οσμής και υπάρχει κίνδυνος επιλογής συντρόφου που δεν μας ταιριάζει γενετικά. Τέτοιες «παραμορφώσεις» μπορεί να δώσουν σε αυτό το οποίο προκρίνουμε ως χαριτωμένο το χαρακτηριστικό του ύποπτου ή του ρηχού· κάτι που τελικά οδηγεί στην εξαπάτηση και στη χειραγώγηση, μια κατάσταση δαρβινικής αισθητικής, όπως συμβαίνει με την τέχνη της διαφήμισης η οποία προσαρμόζεται ανάλογα με την εποχή και την κουλτούρα.


Τα καλλιστεία της Φύσης


Η απάντηση στο βασικό ερώτημα «γιατί υπάρχει η τέχνη;» έρχεται από τους βιολόγους της εξέλιξης, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι δεν πρόκειται για μια ατυχή εκδήλωση της νοημοσύνης μας αλλά για μία ειδική εξελιχθείσα ικανότητα, με ένα καθαρό στόχο: τη βιολογική βάση της αισθητικής ικανοποίησης. Ηδη ο Δαρβίνος είχε επισημάνει ότι η τεράστια ποικιλία κατοικίδιων ζώων δεν είναι το αποτέλεσμα προσαρμογής τους προς δικό τους όφελος, αλλά απλώς επειδή τέτοια ζώα ή και φυτά φαίνονται όμορφα στα μάτια του ανθρώπου. Στις μέρες μας, βέβαια, με τη δυνατότητα του γενετικού επανασχεδιασμού της ζωής, μπορεί να κακοποιηθεί η αισθητική της βιολογίας, αλλά και του ανθρώπου, με τις πιθανές νεοευγονικές δυνατότητες και την ανεξέλεγκτη αισθητική της γενετικής τέχνης.


Η εμφάνιση της τέχνης συμπίπτει με την εμφάνιση του Homo sapiens, αλλά η άνθηση της αρχαίας τέχνης έγινε σχετικά πρόσφατα, με την παλαιότερη εκδήλωσή της να συμβαίνει 35.000 χρόνια πριν στη Δυτική Ευρώπη μέσα από τη ζωγραφική των σπηλαίων, τότε που ο σύγχρονος άνθρωπος αντικατέστησε τον άνθρωπο του Νεάντερταλ. Σύμφωνα με τον Geoffrey Miller, η ικανότητα του ανθρώπου να δημιουργεί τέχνη εξελίχθηκε με τον ίδιο τρόπο που το αρσενικό παγόνι π.χ. απέκτησε τη φανταχτερή ουρά του, μέσω της οποίας κερδίζει το θηλυκό· μέσω της δαρβινικής αισθητικής δηλαδή, η οποία εκδηλώνεται στο επίπεδο της φυλετικής επιλογής διά της οποίας κατακτάται «παραπλανητικά» το αντίθετο φύλο. Ενα από τα σημαντικά χαρακτηριστικά έλξης του αντίθετου φύλου σε πολλά είδη, αλλά και στους ανθρώπους, είναι η σημαντική συμμετρία η οποία ανάλογα με τον βαθμό της υποδηλώνει και την ύπαρξη καλών γονιδίων.


Η τέχνη λοιπόν αντανακλά κάτι ανάλογο, καθώς απαιτούνται πολλά ταλαντούχα χαρακτηριστικά για να δημιουργηθεί και να λειτουργεί ως στοιχείο φυλετικής επιλογής στα «καλλιστεία της φύσης». Και όπως η γενετικά καθοριζόμενη συμμετρική ουρά του παγονιού με τις τέλεια επαναλαμβανόμενες κηλίδες έτσι και οι καλλιτέχνες με γενετικά καθοριζόμενες ικανότητες (συντονισμός μυών, τέλεια όραση, φαντασία, νοημοσύνη) μπορούν να δημιουργήσουν ακριβείς επαναλήψεις περίπλοκων συμμετρικών μοτίβων. Στον άνθρωπο όμως υπάρχει η προσέλκυση στον νεοτερισμό, η οποία είναι καλύτερη από την επανάληψη, την αντιγραφή, οι οποίες δεν έχουν ίδια απήχηση με το καινούργιο ως ερέθισμα για την κατάκτηση συντρόφου· διεργασία η οποία αντανακλά τελικά την ύπαρξη της τέχνης οποιασδήποτε έκφανσης.


Μικροσκοπικοί καλλιτέχνες


Αλλωστε, και το ανθρώπινο σώμα είναι ένα αποτέλεσμα τέχνης το οποίο μορφοποιείται από τα γονίδιά μας, τα οποία είναι μικροσκοπικοί καλλιτέχνες, σχεδιαστές της ζωής ολόκληρης. Για αυτό, αν οι καλλιτέχνες γνώριζαν περισσότερα για τις δομές και τις λειτουργίες του σώματός μας θα προσέδιδαν σε αυτό περισσότερη ομορφιά με τα έργα τους. Η τέχνη λοιπόν μπορεί να αξιοποιηθεί για να συμβάλει στην εξήγηση της φύσης και να την κάνει πιο ανθρώπινη. Κι αν η τέχνη προσανατολιστεί περισσότερο προς την κατανόηση της φύσης, τότε θα εξελιχθεί ακολουθώντας την πρόοδο της Γενετικής. Σε πολλές περιπτώσεις εξάλλου η επιστήμη μπορεί να προβληθεί ως τέχνη, επειδή μπορεί να αντανακλά με μια ανακάλυψη, μια συγκεκριμένη αισθητική, η οποία ικανοποιεί την όραση ή την ακοή· όπως λ.χ. η μουσική η οποία αντανακλά την αμινοξική αλληλουχία μιας πρωτεΐνης.


Εν κατακλείδι, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ενώ πάντα υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ της Φυσικής, των Μαθηματικών, της Χημείας και της Βιολογίας, ποτέ όμως σχεδόν της επιστήμης με την τέχνη. Αφού όμως η αισθητική είναι μέρος της κουλτούρας μας, αν φέρναμε την τέχνη πιο κοντά στα επιστημονικά πεδία θα αυξάναμε αναμφίβολα την ομορφιά της κοινωνίας μας.


Ο κ. Σ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής.