ΝΕΟΦΑΝΗ ΤΡΟΦΙΜΑ

Πόσο μας απειλούν;

Συνηθίσαμε να μιλούμε για τη βιοτεχνολογική επανάσταση και να τη θεωρούμε σήμερα κάτι το αυτονόητο. Ωστόσο η βιοτεχνολογία είχε ξεκινήσει ως πρακτική του ανθρώπου από πολύ παλιά, από το 1800 π.Χ., όταν οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν τη ζύμη-μαγιά για το ζυμωμένο ψωμί και το κρασί. Πιο παλιά ακόμη είχε αρχίσει η εξημέρωση φυτών, όπως λ.χ. το σιτάρι στη Μεσοποταμία 10.000 χρόνια πριν, το ρύζι στην Κίνα 7.000 χρόνια πριν, το καλαμπόκι στο Μεξικό 4.000 χρόνια πριν, στην Αφρική το κεχρί και το σόργο.

Σπάει το φράγμα των ειδών

Σήμερα κινούμαστε στον αστερισμό των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών (ΓΤΟ), στο πιο βασικό επίπεδο της ζωής, που είναι το γονίδιο και η γενετική τροποποίηση, μια άλλη εντελώς διαφορετική κλίμακα από εκείνη της επιλεγμένης διασταύρωσης ποικιλιών φυτών που είχε αρχίσει από το 1860 π.Χ. και οδήγησε στην περαιτέρω βελτίωση του ρυζιού, της πατάτας, της ντομάτας, του σιταριού, του καλαμποκιού. Η παραδοσιακή βελτίωση δεν έχει καμία σχέση με τη μοριακή τροποποίηση· η πρώτη περιορίζεται στην επιλογή χαρακτηριστικών του είδους ή συγγενών ειδών, η δεύτερη σπάει το φράγμα των ειδών με τη μεθοδολογία του ανασυνδυασμένου DNA που παρέχει τη δυνατότητα μεταφοράς γονιδίων ακόμη και από διαφορετικά βασίλεια.

Οταν τροποποιείται γενετικά ένας οργανισμός, ένα φυτό λ.χ., τότε εισάγονται στο γονιδίωμά του ένα ή περισσότερα γονίδια για να αλλάξουν τα χαρακτηριστικά του στο επιθυμητό επίπεδο – να ‘ναι λ.χ. ανθεκτικό στα ζιζανιοκτόνα, στα εντομοκτόνα, στην ξηρασία, στην αυξημένη αλατότητα του εδάφους – και πολλοί ονειρεύονται να κάνουν την έρημο να ανθήσει! Πέραν τούτων, η αυξανόμενη πείνα στον πλανήτη, συνακόλουθο της μεγάλης αύξησης του πληθυσμού και της άδικης κατανομής των τροφίμων, «εξιλεώνει στην κολυμπήθρα του Σιλωάμ» τους ΓΤΟ και τα νεοφανή τρόφιμα που προέρχονται απ’ αυτούς, τα μεταλλαγμένα, όπως κακώς έχουν πολιτογραφηθεί.

Ρυθμιστική σύγχυση

Είναι όμως έτσι αυτά τα πράγματα; Είναι ακίνδυνη η τεχνολογία αυτή για την υγεία μας και για τα οικοσυστήματα; Δεν πρέπει να ανησυχούμε μήπως αυτή η βαθιά παρέμβαση στη φύση την κάνει να μας εκδικηθεί; Στα βασικά αυτά ερωτήματα οι απόψεις περισσεύουν, ενώ λείπουν τα επιστημονικά δεδομένα· το αποτέλεσμα; Η σύγχυση που είναι το πλανητικό διαβατήριο διακίνησης των ΓΤΟ και των μεταλλαγμένων τροφίμων, των οποίων η καρδιά χτυπά στις ΗΠΑ, αλλά και στον Καναδά, στην Αργεντινή, στην Κίνα, στην Ινδία και αλλού.

Η περισσότερο ευαίσθητη Ευρωπαϊκή Ενωση αντέδρασε το 1998 με ένα πενταετές μορατόριο αναστέλλοντας την πειραματική καλλιέργεια σε αγρούς και τη διάθεση στο εμπόριο νεοφανών τροφίμων. Το 2002 επετράπη ξανά η πειραματική καλλιέργεια και το 2003 παράγονται ΓΤΟ στην Ισπανία, στη Γερμανία και στη Ρουμανία. Τον Σεπτέμβριο του 2003 τέθηκε σε ισχύ το Πρωτόκολλο Βιοασφαλείας που αφορά ζητήματα εισαγωγής ΓΤΟ και διακίνησης νεοφανών τροφίμων στη βάση της Αρχής Πρόληψης ως μέρος της Συνθήκης για τη βιολογική ποικιλότητα, και υπεγράφη από 90 χώρες. Κάτω από πιέσεις όμως η Ευρώπη εγκρίνει την εισαγωγή 33 μεταλλαγμένων ποικιλιών και το 2006 εγκρίνεται το καλαμπόκι ΜΟΝ 810, με τη χώρα μας να απαγορεύει για 18 μήνες την εισαγωγή ΓΤΟ έπειτα από καθολικές αντιδράσεις.

Παρά τις κανονιστικές όμως αυτές ρυθμίσεις η σύγχυση είναι μεγάλη, καθώς βρέθηκε τροποποιημένο βαμβάκι σε ελληνικά εκκοκκιστήρια αλλά και καλλιέργεια καλαμποκιού, που βέβαια αποσύρθηκαν, ενώ κατασχέθηκαν από τον ΕΦΕΤ και 25.000 πακέτα τροποποιημένου ρυζιού. Ωστόσο επιτρέπεται μια συμβατική σοδειά να έχει 0,3% – 0,7% τροποποιημένους σπόρους· και αυτό σημαίνει ότι θα αναπτυχθούν εκατοντάδες χιλιάδες ή εκατομμύρια γενετικά τροποποιημένα φυτά! Αν τέτοια φυτά ανεξέλεγκτα επικρατήσουν επιλογικά ή αν στο μέλλον επιβληθούν στον πλανήτη από τις 20 περίπου σχετικές πολυεθνικές τότε θα μιλάμε για μονοκαλλιέργειες, οι οποίες μπορεί να καταστραφούν από ένα περιβαλλοντικό σοκ και να προκαλέσουν πλανητική πείνα!

Επιπτώσεις στην υγεία

Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα στοιχεία για τη φύση των νεοφανών τροφίμων και τις επιπτώσεις τους στην υγεία μας. Τα στοιχεία αυτά άρχισαν να εμφανίζονται τα λίγα τελευταία χρόνια, καθώς οι όποιες σχετικές έρευνες γίνονταν κυρίως από επιστήμονες σχετικούς με τις εταιρείες παραγωγής και υποστηρικτές των προσπαθειών τους. Οι έρευνες αυτές, όπως υπογραμμίζει ο Πουνστάι, δεν ήταν ποιοτικές και τα κριτήρια έγκρισης ατελή, με αποτέλεσμα να μην είχαν πάρει έγκριση σήμερα πολλές ποικιλίες που καλλιεργούνται.

Μια ηχηρή περίπτωση αφορά λ.χ. την προσπάθεια δημιουργίας τροποποιημένου μπιζελιού στην Αυστραλία που κράτησε 10 χρόνια, κόστισε 2 εκατομμύρια ευρώ και σταμάτησε διότι προκαλούσε αλλεργικές αντιδράσεις στα ποντίκια. Απομόνωση της σχετικής ξένης πρωτεΐνης και έγχυσή της στην τραχεία προκάλεσε βλάβη στα πνευμόνια και φλεγμονή στους ιστούς τους, κάτι παρόμοιο με το άσθμα στους ανθρώπους.

Αξίζει να τονιστεί για την περίπτωση αυτή η ποιοτικότερη προσέγγιση, η χρησιμοποίηση καθαρής πρωτεΐνης δηλαδή που αντανακλά ένα ποιοτικότερο επίπεδο ελέγχου το οποίο πρέπει να επεκταθεί και στη μελέτη της στερεοδιάταξης τέτοιων ξένων πρωτεϊνών. Και τούτο διότι η στερεοδιάταξη εξαρτάται από ένα σύστημα άλλων πρωτεϊνών, των τσαπερινών, που μπορεί να μην είναι αποτελεσματικό αν πρόκειται για νέα πρωτεΐνη άγνωστη στο είδος. Χρειάζεται και η αλληλούχιση των αμινοξέων, όπως και των νουκλεοτιδίων του εισαγόμενου γονιδίου, διότι μπορεί να μεταλλαχθεί, με αποτέλεσμα την τοξικότητα και την αλλεργιογόνο δράση του. Γι’ αυτό είναι ατελείς οι έλεγχοι που βασίζονται σε γνωστά αλλεργιογόνα και τοξικά μόρια.

Θανατηφόρες αλλεργίες

Αλλο σχετικό παράδειγμα είναι η μελέτη της τοξίνης Bt που παράγουν πολλά τροποποιημένα φυτά, τα οποία φέρουν γονίδιο ενός βακτηρίου που παράγει αυτή την τοξίνη: γονίδιο δηλαδή «γενίτσαρο» για να σκοτώνει τα βακτήρια που μολύνουν το φυτό. Εκθεση λοιπόν ινδών εργατών σε Bt-βαμβάκι προκάλεσε μέτριες ή σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις, ενώ απομονωθείσα Bt-τοξίνη και ψέκασμα με αυτή εργατών φάρμας ή και άλλων προκάλεσε αλλεργικά συμπτώματα. Ποιοτικότερες μελέτες με τροποποιημένη σόγια έδειξαν διαταραχή των ποσών των ισοφλαβινών που παίζουν σημαντικό ρόλο στην υγεία και αύξηση του αναστολέα της τρυψίνης, ενός κύριου αλλεργιογόνου. Αλλη σχετική έρευνα σε ποντίκια που γεννήθηκαν από μητέρες οι οποίες τρέφονταν με τροποποιημένη σόγια έδειξε ότι τα μισά νεογέννητα πέθαναν στις τρεις πρώτες εβδομάδες, σε αντίθεση με εκείνα που γεννήθηκαν από μητέρες που ετράφηκαν με κανονική σόγια.

Αν λοιπόν το μέλλον μας εξαρτάται από τα νεοφανή τρόφιμα θα πρέπει να προβληματισθούμε σοβαρά για αυτή τη βιασύνη εξαργύρωσης των πολυεθνικών εταιρειών, να ενημερωθούμε ως καταναλωτές και να ευαισθητοποιούμε για να αντιδράσουμε και να διεκδικήσουμε την ελαχιστοποίηση των κινδύνων με μια δεύτερης ή τρίτης γενιάς ΓΤΟ, καθώς η πρώτη γενιά είναι επικίνδυνη. Γι’ αυτό ανησυχεί και ο άγγλος νομπελίστας Ρότπμλατ δηλώνοντας: «Η ανησυχία μου είναι ότι υπάρχουν πολλά πλεονεκτήματα της Γενετικής Μηχανικής έτοιμα για διάθεση, πιο ισχυρά ακόμη και από τα πυρηνικά όπλα». Από εμάς όμως εξαρτάται τι θα αγοράσουμε και αν θα χειροκροτήσουμε τον ανθρωπισμό ή την κερδοσκοπία.

Ο κ. Σ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής.