Η Ελίζαμπεθ Ισραέλ ήταν πριν από λίγο καιρό 125 χρόνων. Κόρη αφρικανής σκλάβας, γεννήθηκε στην Αμερική το 1875 και δούλευε στις φυτείες ως τα 104 της, οπότε πήρε σύνταξη! Πρόσφατα απεβίωσε πέραν του Ατλαντικού ένας άλλος στα 128 του! Ο μπαρμπα-Θόδωρος είναι 112 χρόνων σήμερα και ζει σε αγροτική περιοχή της ορεινής Αχαΐας. Είναι κι αυτός υπεραιωνόβιος, όπως και τόσοι άλλοι, στους οποίους δεν μπορείς να ευχηθείς στα γενέθλιά τους «να τα εκατοστήσουν». Μπορούν όμως τέτοιοι άνθρωποι να μας διδάξουν πώς να τους μοιάσουμε;


Γενετικές βλάβες στο στόχαστρο


Από την Εποχή του Χαλκού ως τη Βιομηχανική Επανάσταση η αύξηση του προσδόκιμου ορίου ζωής ήταν μόνο 10 χρόνια, από τα 30 στα 40, αλλά τα τελευταία 150 χρόνια αναρριχήθηκε κοντά στα 80. Τι άλλαξε όμως αυτή την ιστορία, που σίγουρα μας αρέσει; Η μείωση της παιδικής θνησιμότητας λόγω της ιατροφαρμακευτικής προόδου ήταν σημαντική, αλλά δεν μπορεί να μετρήσει δεύτερη φορά. Το πρόβλημα παραμένει κυρίως στην αντιμετώπιση των γενετικών νόσων, καθώς στις άλλες υπάρχουν θεαματικές θεραπείες. Ειδικοί μελετητές εκτιμούν όμως ότι, αν θεραπεύαμε όλους τους καρκίνους, τότε το προσδόκιμο όριο ζωής του είδους μας θα αυξανόταν μόνο 123 ημέρες! Αν όμως τιθασεύαμε όλες τις γενετικές μας βλάβες; Ιδού λοιπόν πεδίον δόξης λαμπρόν!


Ας κάνουμε όμως μερικές απλές παρατηρήσεις. Ο άνθρωπος λ.χ. ζει πέντε φορές περισσότερο από τις γάτες και αυτές πέντε φορές περισσότερο από τα ποντίκια. Οι επιστήμονες προχώρησαν πιο πέρα και συσχέτισαν το προσδόκιμο όριο ζωής με το αναπαραγωγικό παράθυρο, το χρονικό διάστημα δηλαδή της ζωής κάθε είδους θηλαστικού μέσα στο οποίο μπορεί να αναπαραχθεί. Η γήρανση, πιστεύουν, είναι μια διεργασία απάρνησης του σώματος χάριν της αναπαραγωγής.


Η συμβολή του γενετικού οπλισμού είναι μια παράμετρος για τη μακροβιότητα, η άλλη είναι το περιβάλλον, με την πρώτη να διαμορφώνει την κατάσταση κατά 20%-25%. Στο πλαίσιο ιχνηλάτησης του γενετικού παράγοντα έχουν επιστρατευθεί προσφιλή για τους επιστήμονες πειραματόζωα. Π.χ., ένα μικρό σκουλήκι, το Gaenorabditis elegans, έχει ένα γονίδιο, το age, μια παραλλαγή του οποίου αυξάνει το όριο ζωής του σκουληκιού κατά 40%-100%. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τις ξιδόμυγες, στις οποίες βρέθηκε ότι 17 γονιδιακοί συνδυασμοί τούς προσδίδουν επιπλέον 100 ημέρες ζωής, υπερβολικά πολύ για τον χρόνο που ζουν. Αλλά και στα ποντίκια αποκαλύφθηκαν διάφορα γονίδια, όπως λ.χ. το IGF-1και το SIRT1, που σχετίζονται με τη μακροβιότητά τους.


Με τον άνθρωπο όμως τι γίνεται; Διότι το σκουλήκι λ.χ. δεν έχει πνευμόνια, οι μύγες δεν είναι θηλαστικά και τα ποντίκια δεν είναι άνθρωποι. Πόσο χρήσιμα είναι λοιπόν τέτοια πειραματόζωα; Τα γονίδια στα οποία αναφερθήκαμε υπάρχουν και στον άνθρωπο με κάποια τροποποιημένη μορφή και είναι μια βάση ανίχνευσης του φαινομένου και στο είδος μας, που δεν είναι το καταλληλότερο πειραματόζωο. Παρ’ όλα αυτά, γνωρίζουμε ότι τα κύτταρά μας ανανεώνονται και πολλά έχουν μικρότερη ηλικία από του οργανισμού μας· και γι’ αυτό είμαστε μωσαϊκά κυττάρων ποικίλων ηλικιών.


Αναζητώντας τα «ένοχα» γονίδια


Πέραν τούτων οι ερευνητικές προσπάθειες οδήγησαν στην ενοχοποίηση πάνω από 20 γονιδίων, όπως λ.χ. τα p16, p21, το S0D, που επιβεβαιώθηκε ως κρίσιμο και στις μύγες, η παραλλαγή ε2 του γονιδίου της ApoE (απολιποπρωτεΐνης Ε), που βρίσκεται σε μεγάλη συχνότητα στους αιωνόβιους κτλ. Τελευταία ταυτοποιήθηκε και μια περιοχή του 17ου χρωμοσώματος, 900.000 βάσεων, παραλλαγή της οποίας βρίσκεται σε ποσοστό 20% στους Ευρωπαίους ενώ πολύ σπάνια στους Αφρικανούς, και πιστεύεται ότι συμβάλλει στη μεγαλύτερη μακροβιότητα των πρώτων. Αλλα γονίδια που σχετίζονται είναι λ.χ. εκείνα του HLA (ανοσοποιητικού) συστήματος, των ενζύμων αντιγραφής του DNA, της μορταλίνης, του μεταγραφικού παράγοντα MORF-4 κτλ.


Σημαντική είναι και η παρατήρηση για το βιολογικό ρολόι που ρυθμίζει πόσες φορές μπορούν να διαιρεθούν τα κύτταρα ενός οργανισμού. Π.χ., τα εμβρυϊκά κύτταρα ανθρώπου διαιρούνται στον δοκιμαστικό σωλήνα 60-80 φορές ενώ κύτταρα ηλικιωμένων μόνο 0-20 φορές. Σε είδη επίσης που ζουν λίγο όπως τα ποντίκια τα κύτταρά τους διαιρούνται 10-15 φορές ενώ άλλων ειδών όπως η χελώνα 100 φορές· η χελώνα του Δαρβίνου – την πήρε από τα νησιά Γκαλάπαγκος – σήμερα είναι 170 χρόνων και ζει στην Αυστραλία.


Σχετικές έρευνες οδήγησαν στην αποκάλυψη ενός μηχανισμού γήρανσης που σχετίζεται με το ένζυμο τελομεράση, το οποίο επιδιορθώνει τα άκρα των χρωμοσωμάτων, τα τελομερή, μετά από κάθε διαίρεση κατά την οποία κονταίνουν. Αλλη προσέγγιση αναφέρεται στο σύστημα επιδιόρθωσης του DNA που κάνει λάθη-μεταλλάξεις κατά την αντιγραφή του φορτώνοντας τον οργανισμό με δυσλειτουργίες. Μια τεχνητή μετάλλαξη λ.χ. στο μιτοχονδριακό DNA ποντικιών τούς προκάλεσε πρόωρα συμπτώματα γήρανσης. Τέτοιες επιβλαβείς μεταλλάξεις προκύπτουν και από το λεγόμενο οξειδωτικό στρες, από τις ελεύθερες ρίζες που παράγονται με την κακή διατροφή, το κάπνισμα, το άγχος και αντιδρούν με το DNA μεταλλάσσοντάς το.


«Συνήθης ύποπτος» ο τρόπος ζωής


Και εδώ υπεισέρχεται ο περιβαλλοντικός παράγοντας, με τον τρόπο ζωής μας, τη διατροφή, τη σωματική και την εγκεφαλική φυσική δραστηριότητα, τα υγιεινά χόμπι, τους κοινωνικούς, φυσικούς και ψυχολογικούς παράγοντες, με όλα αυτά να αλληλεπιδρούν με το γενετικό μας αποτύπωμα και να συμβάλλουν αναλόγως προσθετικά ή αφαιρετικά. Γι’ αυτό πρέπει να προσέχουμε να ζούμε με μέτρο, χωρίς αδράνεια και παθητικότητα, αλλά να επιδιώκουμε τη δράση, την ψυχαγωγία, τη φιλία, την ηρεμία, τα καλά βιβλία, τα χόμπι με σκέψη και κίνηση και οτιδήποτε συνάδει προς ό,τι λέμε «υγιεινή ζωή». Για να βρεθεί λοιπόν κάποιος σε μεγάλη ηλικία πρέπει να συμπέσουν σε αυτόν οι κατάλληλες γονιδιακές παραλλαγές και οι περιβαλλοντικές παράμετροι.


Αναμφίβολα πρέπει να αποκαλυφθούν τα μοριακά μονοπάτια που κάνουν τα κύτταρα ζώων τα οποία ζουν πολύ να είναι ανθεκτικά στις βλάβες του DNA ελαχιστοποιώντας τους παράγοντες κινδύνου που προκαλούν τον κυτταρικό θάνατο. Αν κατανοηθούν τέτοιοι μηχανισμοί που τίθενται σε λειτουργία από την εξέλιξη και τις υποθερμιδικές δίαιτες, ίσως θα έχει γίνει ένα βήμα ανάπτυξης αυθεντικών σκευασμάτων αντιγήρανσης. Και αν όλα πάνε όλα καλά, ίσως να φθάνουμε σχετικά σύντομα και τα 200 χρόνια καθώς εκτιμάται ότι κάθε 10 χρόνια κερδίζουμε 13 μήνες ζωής.


Τα ερωτήματα όμως από μια τέτοια προοπτική που το 2050 λ.χ. θα φέρει πιο πολλούς ηλικιωμένους άνω των 60, από παιδιά κάτω των 15 χρόνων, είναι πολλά· και εκτείνονται από τον πόλεμο των γενεών που πιθανόν να ξεσπάσει ως την ανατροπή της κοινωνικής δομής αλλά και της ασφάλισης, τις αντοχές του εγκεφάλου μας, το πόσο ενδιαφέρουσα θα είναι μια τέτοια μακρόχρονη ζωή. Διότι το τελικό ερώτημα δεν θα είναι πόσο θα μπορούμε να ζούμε αλλά πόσο θα θέλουμε να ζούμε! Πέραν όλων αυτών, είναι γεγονός ότι δημιουργείται ήδη η γενιά C, η γενιά των Cenetarians, των αιωνόβιων, και αυτό είναι μια πραγματικότητα που απαιτεί νέες κοινωνικοπολιτικές και επιστημονικές σκέψεις για να προετοιμαστεί επιτυχώς το καλωσόρισμα αυτής της συναρπαστικής νέας γενιάς.


Ο κ. Στ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής.