Ελπίζουμε ότι εσείς οι τακτικοί αναγνώστες του «BHMAScience» συμφωνείτε πως όλοι οι συντάκτες προσπαθούμε πάντοτε να σας μεταφέρουμε με όσο το δυνατόν καλύτερο τρόπο τα τελευταία επιστημονικά νέα αλλά και τα ρεύματα και τις τάσεις της σύγχρονης επιστήμης. Οσο για μας, μπορούμε να σας εκμυστηρευτούμε ότι συχνά είμαστε περήφανοι για το αποτέλεσμα της εργασίας μας (π.χ. το άρθρο μας για τον μηχανισμό των Αντικυθήρων έγινε αφορμή για μια σειρά δημοσιευμάτων στον ξένο Τύπο), ενώ υπάρχουν και φορές που θα ευχόμασταν να είχαμε δημοσιεύσει εμπνευσμένα άρθρα που διαβάζουμε αλλού. Αφορμή για το σημερινό άρθρο μας στάθηκε ένα άλλο που διαβάσαμε στον διαδικτυακό τόπο www. biology4u.gr, έργο του βιολόγου εκπαιδευτικού κ. Θάνου Καψάλη. Από την αρχή μάς είχε γοητεύσει η σειρά άρθρων με τίτλο «Βιολογία και Τέχνη», αλλά όταν είδαμε το θέμα για την επίδραση των έργων του Χέκελ (Ernst Haeckel, 1834-1919) και του Δαρβίνου (Charles Darwin, 1809-1882) στην τέχνη κρίναμε ότι δεν μπορούμε παρά να σας δείξουμε τις καταπληκτικές εικόνες του Χέκελ. Οχι για να σας περιγράψουμε τον τρόπο με τον οποίο η μελέτη της φύσης επέδρασε καθοριστικά στα καλλιτεχνικά δρώμενα του 19ου αιώνα (κάτι που μπορείτε να διαβάσετε στο άρθρο του κ. Καψάλη), αλλά για να σας διηγηθούμε τη σχέση των δύο ανδρών.


Τόσο διαφορετικοί χαρακτήρες ήταν ο Κάρολος Δαρβίνος και ο Ερνστ Χέκελ ώστε αν η εξελικτική θεωρία δεν είχε λειτουργήσει σαν μαγνήτης που έφερε τον έναν προς τον άλλο, πιθανότατα οι δύο άνδρες δεν θα είχαν καν συναντηθεί, πολύ δε περισσότερο δεν θα είχαν αναπτύξει φιλική σχέση. Ο Χέκελ, κατά 25 χρόνια νεότερος του Δαρβίνου, ήταν εκρηκτικός, παρορμητικός, γεμάτος ενθουσιασμό, έπαιρνε αποφάσεις στο λεπτό και τίποτε δεν μπορούσε να σταματήσει την ορμητικότητά του. Εξαιρετικά παραγωγικός, έγραφε με τεράστια ευκολία ενώ ήταν και δεινός ζωγράφος. Αντιθέτως, ο Δαρβίνος, ως γνήσιος βικτωριανός, είχε μάθει από παιδί να χειραγωγεί τις παρορμήσεις του, ενώ από τη φύση του είχε τεράστια δυσκολία στη λήψη αποφάσεων. Οπως μάλιστα μαρτυρεί η εκτενής αλληλογραφία του, δεν ήταν λίγες οι φορές που ενώ έπαιρνε μια απόφαση κατατρυχόταν από βασανιστικές σκέψεις σχετικά με την ορθότητά της. Οσο για τη συγγραφή των έργων του, κανένα από αυτά δεν είχε ολοκληρωθεί στον χρόνο που ο Δαρβίνος είχε αρχικώς υπολογίσει, ενώ έκανε διορθώσεις ως την ημέρα που αυτά πήγαιναν στο τυπογραφείο.


Τα ετερώνυμα έλκονται


Οι δύο άνδρες συναντήθηκαν για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1866, όταν ο Χέκελ επισκέφτηκε τον Δαρβίνο στο σπίτι του. Είχε προηγηθεί μια σχέση δι’ αλληλογραφίας, αφού ο Χέκελ, καθηγητής Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο της Jena, ήταν ο κατ’ εξοχήν υποστηρικτής της θεωρίας του Δαρβίνου στην Ευρώπη και συχνά τον ενημέρωνε για την ανταπόκριση που έβρισκε αυτή. Επιπροσθέτως, ο Δαρβίνος είχε πληροφορηθεί ότι το μάθημα του Χέκελ με τίτλο Darwinismus (Δαρβινισμός) συγκέντρωνε περισσότερους από 150 φοιτητές, αριθμός τεράστιος για τα δεδομένα της εποχής.


Για τον Χέκελ, η συνάντηση με τον Δαρβίνο ήταν σχεδόν θρησκευτική: βρήκε τον δάσκαλο ψηλό και σεβάσμιο, με ώμους φαρδείς σαν του Ατλαντα και μέτωπο σαν αυτό του Γκαίτε (το έργο του οποίου είχε αρχικώς εμπνεύσει στον Χέκελ την ενασχόληση με τη φύση). Για τον Δαρβίνο και την οικογένειά του, η γνωριμία με τον Χέκελ ήταν σίγουρα αξιομνημόνευτη αφού τάραξε συθέμελα τη βικτωριανή καθημερινότητά τους: στη θέα του Δαρβίνου ο Χέκελ άρχισε ένα ασυνάρτητο λογύδριο σε σπασμένα αγγλικά, ο Δαρβίνος μουρμούρισε κάτι και από την απάντηση κατάλαβε ότι ο Χέκελ δεν είχε ιδέα τι του είπε. Οι δύο άνδρες σταμάτησαν, κοιτάχτηκαν και έσκασαν στα γέλια. Καθώς κανείς από τους Αγγλους δεν μιλούσε γερμανικά, και τα αγγλικά του Χέκελ δεν ήταν άριστα, ο μόνος τρόπος να συνεννοηθούν ήταν να μιλούν όλοι αργά. Οταν κατά τη διάρκεια του τραπεζιού ο επισκέπτης ξεχάστηκε και άρχισε πάλι να μιλάει γρήγορα, η Εμα (σύζυγος του Δαρβίνου) έχασε την υπομονή της και ο δάσκαλος προκειμένου να σώσει την κατάσταση έβαλε το χέρι του στον ώμο του Χέκελ, πράγμα που εκείνος εξέλαβε ως ευλογία!


Παρά τις δυσκολίες στην επικοινωνία ο Δαρβίνος σημείωσε ότι λίγες φορές στη ζωή του είχε συναντήσει έναν νέο άνδρα τόσο ευχάριστο, ένθερμο και ειλικρινή. Αντιθέτως, η «συνάντηση» του Δαρβίνου με το έργο του Χέκελ δεν είχε την ίδια ευχάριστη εξέλιξη: «Ο αριθμός των νέων λέξεων, για κάποιον σαν εμένα, αδύνατο στα ελληνικά, είναι κάτι το τρομακτικό: «οντογένεση» για την ακολουθία της εμβρυϊκής ανάπτυξης, «φυλογένεση» για τη εξελικτική ιστορία του είδους, «οικολογία»»…. Είμαι πεπεισμένος ότι οι Γερμανοί θα μπορούσαν να γράψουν απλούστερα αν το αποφάσιζαν». Αυτά και άλλα παράπονα εξέφρασε γραπτώς ο Κάρολος Δαρβίνος όταν προσπάθησε να διαβάσει το μνημειώδες έργο του Χέκελ «Generelle Morphologie». Στους δύο τόμους, των 500 σελίδων ο καθένας, ο γερμανός ζωολόγος είχε επιχειρήσει μια συστηματική κατάταξη όλων των βιολογικών γνώσεων της εποχής σύμφωνα με τη δαρβινική θεωρία.


Η πολιτική ως «εφηρμοσμένη βιολογία»


Εξοπλισμένος με λεξικά ο Δαρβίνος προσπαθούσε ματαίως να αντιληφθεί τι έγραφε ο γερμανός θαυμαστής του, ενώ ταυτόχρονα δεν μπορούσε να συλλάβει πώς ο Χέκελ ολοκλήρωσε το έργο αυτό μέσα σε έναν μόνο χρόνο! Η εξήγηση του ίδιου του Χέκελ ότι ρίχτηκε στη δουλειά προκειμένου να ξεχάσει τον θάνατο της νέας και όμορφης συζύγου του (φωτογραφία της οποίας είχε μάλιστα στείλει στον Δαρβίνο) δεν ήταν αρκετή για να ικανοποιήσει έναν άνθρωπο που βασανιζόταν επί χρόνια πάνω από τα χειρόγραφά του. Μέχρι τα Χριστούγεννα του ίδιου χρόνου ο Δαρβίνος είχε καταφέρει να διαβάσει «μια σελίδα ή δύο, εδώ και κει», ήταν δε σίγουρος ότι το βιβλίο μάλλον θα του άρεσε αν ήταν σε θέση να το διαβάσει κανονικά αντί να «ιδρώνει και να στενάζει πάνω από κάθε πρόταση».


Ακόμη και με αυτή την πλημμελή ανάγνωση του έργου, ο Δαρβίνος δεν μπόρεσε να μη δει πως ο Χέκελ είχε «επεκτείνει» την εξελικτική θεωρία πέρα από τα επιτρεπτά όρια. Κατά τον Χέκελ, γνήσιο τέκνο της εποχής του και της χώρας του, η φυσική επιλογή δεν ήταν παρά μια έκφανση της παγκόσμιας Θεωρίας της Ανάπτυξης (Theory of Development) στην οποία περιλαμβανόταν ολόκληρη η ανθρώπινη γνώση. Σύμφωνη με το ιδεώδες του Βίσμαρκ για την ενοποίηση της Γερμανίας, η κατά Χέκελ εξελικτική θεωρία διαπνεόταν από έντονο πατριωτισμό, ήταν κάθετα εναντίον του εκκλησιαστικού δογματισμού και με αφορμή την ανατομία και την εμβρυολογία συνέθετε μια ενοποιημένη εξελικτική κοσμολογία.


Πάντα φοβούμενος τις έριδες, ο Δαρβίνος νουθετούσε τον Χέκελ σε γράμμα του με ημερομηνία την 21η Μαΐου 1867: «Το γράμμα σας της 18ης μου έδωσε μεγάλη χαρά, καθώς δεχθήκατε αυτά που σας είπα με καλή καρδιά… Ούτε για ένα λεπτό δεν αμφέβαλλα ότι το έργο σας, τόσο θαυμαστά δομημένο και τόσο ενισχυμένο με καινούργια δεδομένα και επιχειρήματα, θα προωθούσε τον κοινό μας στόχο στον μέγιστο βαθμό. Νομίζω όμως ότι θα προκαλέσει θυμό και πως ο θυμός τυφλώνει τους πάντες έτσι ώστε τα επιχειρήματά σας δεν θα έχουν την δυνατότητα να πείσουν αυτούς που ήδη αντιδρούν στις απόψεις μας. Επιπροσθέτως, δεν θα μου άρεσε καθόλου εσείς, για τον οποίο αισθάνομαι τόσο φιλικά, να δημιουργήσετε εχθρούς χωρίς να υπάρχει ανάγκη, και υπάρχει ήδη τόσος πόνος και δυσαρέσκεια στον κόσμο…».


Πατέρας του «φύλου» και της «οικολογίας»


Βεβαίως οι νουθεσίες δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα στον Χέκελ που συνέχισε ακάθεκτος θεωρώντας ότι η πολιτική είναι εφαρμοσμένη βιολογία. Εστω και αν κάποιες από τις απόψεις του Χέκελ ήταν υπερβολικές και επιστημονικά αβάσιμες, δεν μπορεί κανείς να μην αναγνωρίσει τη συμβολή του τόσο στη μεταλαμπάδευση της εξελικτικής θεωρίας στην Ευρώπη όσο και στην προώθηση της βιολογίας. Είναι ο πατέρας πολλών όρων που χρησιμοποιούνται και σήμερα, όπως «φύλο», «φυλογένεση», «οντογένεση», «οικολογία» (πρόκειται ακριβώς για τις λέξεις που δυσκόλευαν τον Δαρβίνο, αλλά ήταν εύκολο για τον Χέκελ να δημιουργήσει καθώς είχε μελετήσει αρχαία ελληνικά). Είναι επίσης πατέρας της θεωρίας που θέλει την ανάπτυξη του εμβρύου (οντογένεση) να συμπυκνώνει την εξελικτική ιστορία του είδους του (φυλογένεση). Η θεωρία αυτή υιοθετήθηκε χάρη στις εικόνες του Χέκελ όπου έμβρυα διαφορετικών ειδών έμοιαζαν μεταξύ τους κατά τα πρώιμα στάδια ανάπτυξής τους. Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο ίδιος είχε αποκρύψει τις διαφορές και είχε τονίσει τις υποτιθέμενες ομοιότητές τους προκειμένου να στηρίξει τη θεωρία του! Αν και κανείς δεν αμφισβητεί ότι η έντονη προσωπικότητα του Χέκελ τον οδήγησε σε επιστημονικά ολισθήματα, το έργο του δεν μπορεί εύκολα να αγνοηθεί: πρόκειται για έναν άνθρωπο που περιέγραψε περισσότερα από 150 είδη θαλάσσιων μονοκυτταρικών οργανισμών στη διάρκεια ενός ταξιδιού του στη Μεσόγειο. Πρόκειται επίσης για τον άνθρωπο που έγινε αφορμή να ανακαλυφθεί ο Homo erectus (την ύπαρξη του οποίου είχε περιγράψει με μεγάλη λεπτομέρεια προτού ακόμη ανακαλυφθεί και ανέθεσε στους φοιτητές του να τον βρουν). Πρόκειται, τέλος, για τον άνθρωπο που καλλιτεχνική αδεία ζωγράφισε τα είδη που έγιναν αφορμή για αυτό το άρθρο!