«Υπάρχουν τέσσερις τρόποι για να πάρουμε μιαν απάντηση [σ.σ.: στο ερώτημα τι είναι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων]. Πρώτον, αν γνωρίζαμε τις λεπτομέρειες του Μηχανισμού, θα μπορούσαμε να ξέρουμε και τι έκανε. Δεύτερον, αν μπορούσαμε να διαβάσουμε τους δείκτες του, θα μπορούσαμε να πούμε τι έδειχναν. Τρίτον, αν μπορούσαμε να αντιληφθούμε το νόημα των επιγραφών, πιθανόν να μας έλεγαν κάτι για τον Μηχανισμό. Τέταρτον, αν γνωρίζαμε την ύπαρξη κάποιου παρόμοιου μηχανισμού, οι αναλογίες θα μπορούσαν να είναι χρήσιμες. Ολες αυτές οι προσεγγίσεις πρέπει να χρησιμοποιηθούν, καθώς καμία δεν είναι επαρκής». Αυτά τα προφητικά σημείωνε ο βρετανός φυσικός και ιστορικός της επιστήμης Derek J. de Solla Price σε άρθρο του σχετικά με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, το οποίο δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 1959 στην εκλαϊκευτική επιστημονική επιθεώρηση «Scientific American».


Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων γινόταν αντικείμενο μελέτης και επιστημονικού σχολιασμού: από την αρχική ανακάλυψή του το 1901 είχε εξάψει την περιέργεια αρχαιολόγων, αστρονόμων, φυσικών, μαθηματικών και άλλων ειδικών.


Οι πρόοδοι της επιστήμης είχαν επιτρέψει μια καλύτερη «ματιά» στον Μηχανισμό κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50 και τα τότε δεδομένα δίνονται στο άρθρο του βρετανού ειδικού. Παρά τις προόδους δεν κατέστη τότε δυνατόν να αποσαφηνιστεί ο ρόλος του πολυπλοκότερου μηχανισμού της αρχαιότητας, γι’ αυτό και ο de Solla Price θεωρούσε αναγκαία τη μελέτη του από πολλές όψεις. Αυτό ακριβώς γίνεται σήμερα: μια διεπιστημονική ομάδα, αξιοποιώντας τις μοντέρνες δυνατότητες, επιχειρεί να δει συνολικά τον Μηχανισμό και ανακαλύπτει καινούργια πράγματα σχεδόν κάθε ημέρα!


Για το σύνολο των πληροφοριών που έχουν έλθει στο φως θα χρειαστεί να περιμένουμε ως το ερχόμενο φθινόπωρο, όταν τα αποτελέσματα θα ανακοινωθούν διεθνώς σε ειδικό συνέδριο. Εν όψει όμως της επικειμένης παρουσίασης ορισμένων πρώτων αποτελεσμάτων (την ερχόμενη Τρίτη 30 Μαΐου, στις 8 μ.μ., στο αμφιθέατρο του Μεγάρου Διοικητού Θεοδώρου B. Καρατζά, Αιόλου 82-84) θα σας διηγηθούμε τις περιπέτειες του Μηχανισμού, που γοητεύει ακόμη με τα καλά κρυμμένα μυστικά του.


ΙΣτα «δίχτυα» των σφουγγαράδων


Λίγο πριν από το Πάσχα του 1900 ένα πλοίο με σύμιους σφουγγαράδες αναγκάζεται από τον καιρό να δέσει κοντά στα Αντικύθηρα. Οταν επιχειρείται κατάδυση, ένας από τους βουτηχτές ανεβαίνει τρομοκρατημένος: ο Ηλίας Σταδιάτος (Λυκοπάντης) τρέμοντας αναφέρει στον καπετάνιο Κόντο ότι είχε δει «το πόδι μιας νεκρής γυμνής γυναίκας». Βεβαίως καμία νεκρή γυναίκα δεν υπήρχε στον βυθό! Αυτό που τρόμαξε τον δωδεκανήσιο σφουγγαρά ήταν τμήμα αγάλματος που «περίμενε την ανακάλυψή του» σχεδόν 2.000 χρόνια.


Βλέπετε, στο σημείο που οι σφουγγαράδες αναζητούσαν φυσικούς θησαυρούς υπήρχε βυθισμένος ένας θησαυρός άλλου είδους. Ενα ρωμαϊκό σκαρί που γύρω στα 80 π.X. είχε αποπλεύσει ίσως από τη Ρόδο αλλά δεν έφτασε ποτέ στον προορισμό του. Πιθανότατα κατ’ εντολήν ρωμαίου εμπόρου ή πειρατή, το πλοίο ήταν φορτωμένο με θησαυρούς: κοσμήματα, μπρούντζινα και μαρμάρινα αγάλματα (μεταξύ αυτών ο Εφηβος των Αντικυθήρων) αλλά και ένα επιστημονικό όργανο απίστευτης πολυπλοκότητας.


Ο έντιμος δωδεκανήσιος καπετάνιος ανέφερε την τυχαία ανακάλυψή του στις ελληνικές αρχές (τα Δωδεκάνησα ήταν υπό τουρκική κατοχή) και συμφώνησε να θέσει τόσο το πλοίο του όσο και τους άνδρες του στην υπηρεσία των αρχαιολόγων.


Το εγχείρημα δεν ήταν εύκολο: η κατάδυση στα περίπου 45-60 μέτρα όπου έκειτο το ναυάγιο ενείχε πολλούς κινδύνους. Ενας από τους άνδρες του Κόντου έχασε τη ζωή του, ενώ άλλοι δύο υπέστησαν σοβαρές βλάβες κατά τη διάρκεια της ανάσυρσης του θησαυρού. H επιχείρηση διήρκεσε ως τον επόμενο χειμώνα, όταν οι καταιγίδες κατέστησαν αδύνατη την κατάδυση. Τα ανασυρθέντα ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας για καθαρισμό και μελέτη.


Με τα αγάλματα να συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον αρχαιολόγων και συντηρητών, το υπόλοιπο του θησαυρού αφέθηκε στην άκρη για λίγο καιρό. Οκτώ μήνες μετά τη μεταφορά των ευρημάτων στην Αθήνα, ο Βαλέριος Στάης, αρχαιολόγος του μουσείου, ο οποίος είχε διατελέσει και υπουργός Παιδείας, εξέτασε το σκουριασμένο μεταλλικό αντικείμενο που θεώρησε ότι ήταν θραύσμα αγάλματος. Προς μεγάλη του έκπληξη διαπίστωσε ότι αυτό έφερε πληθώρα γραναζιών αλλά και επιγραφές στις επιφάνειες που διακρίνονταν κάτω από τη σκουριά και τις θαλάσσιες εναποθέσεις.


Αρχικώς θεωρήθηκε ότι επρόκειτο για αστρολάβο, αλλά σύντομα η πολυπλοκότητα του ευρήματος, που πήρε το όνομα «Μηχανισμός των Αντικυθήρων», έκανε τους επιστήμονες να αναθεωρήσουν αυτή την άποψη. H διεξοδική μελέτη του Μηχανισμού κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50 από τον Derek J. de Solla Price, τον ειδικό στη μελέτη επιγραφών έλληνα επιστήμονα Γιώργο Σταμήρη και τον κ. Χαράλαμπο Καράκαλο, πυρηνικό φυσικό στον «Δημόκριτο», κατέδειξε ότι επρόκειτο για τον πολυπλοκότερο μηχανισμό της αρχαιότητας. (Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Μηχανισμός αποτελεί το μόνο αρχαίο εύρημα το οποίο φέρει κλίμακες με διαβαθμίσεις και ενδείξεις.) Παρ’ όλα αυτά, ούτε τότε ούτε κατά τη διάρκεια άλλων μελετών στη δεκαετία του ’70 στάθηκε δυνατόν να προσδιοριστεί ο ρόλος του Μηχανισμού.


ΙΜια υπερσύγχρονη ομάδα επί τα ίχνη


Το έργο των προγενεστέρων ευελπιστεί να ολοκληρώσει μια διεθνής ομάδα σύγχρονων ερευνητών: η ομάδα του προγράμματος για τη μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων (The Antikythera Mechanism Research Project) τελεί υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού και έχει χρηματοδοτηθεί από το Ιδρυμα Leverhulme UK. Αποτελείται από τον αστρονόμο Mike Edmunds και τον μαθηματικό Tony Freeth του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ, τον αστρονόμο Ιωάννη Σειραδάκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον αστρονόμο Ξενοφώντα Μουσά και τον φυσικό, ειδικευμένο στην ανάλυση ιστορικών αντικειμένων Ιωάννη Μπιτσάκη του Πανεπιστημίου Αθηνών, τη δρα χημικό Ελένη Μάγκου και την αρχαιολόγο-μουσειολόγο Μαίρη Ζαφειροπούλου του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Τέλος, από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης συμμετέχει ο φιλόλογος και παλαιογράφος Αγαμέμνων Τσελίκας.


H ομάδα, η οποία άρχισε τις εργασίες της το φθινόπωρο του 2005, αξιοποιεί τις πλέον ρηξικέλευθες τεχνολογίες (προϊόντα των εταιρειών Hewlett Packard, Χ-Tek Systems UK, Volume Graphics) προκειμένου να φέρει στο φως άγνωστα τμήματα του Μηχανισμού. Ειδικότερα, ειδικευμένοι επιστήμονες της Hewlett-Packard (ΗΡ Labs, Καλιφόρνια) ανέπτυξαν το πρωτοποριακό σύστημα ψηφιακής απεικόνισης ΡΤΜ Dome. Με αυτό έγινε δυνατή η «επανεμφάνιση» σχεδόν σβησμένων κειμένων και στοιχείων της επιφανείας του Μηχανισμού που δεν είναι ευδιάκριτα ακόμη και με τα καλύτερα συστήματα συμβατικής και ψηφιακής φωτογράφισης. (Δείγματα του έργου της ομάδας της Hewlett-Packard μπορεί να δει κανείς στην ιστοσελίδα: http://www.hpl.hp. com/research/ptm/antikythera-mechanism/index.html) Αντιστοίχως, ερευνητές της εταιρείας Χ-Tek, σχεδιάστριας του πρωτοποριακού τομογράφου Blade Runner, που αναπτύχθηκε ειδικά για τη μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων (βάρους 8 τόνων), πήραν με τη βοήθειά του μια σειρά εικόνες οι οποίες επιτρέπουν την ανάγνωση των επιγραφών αλλά και τη συλλογή δεδομένων για την εσωτερική δομή του Μηχανισμού. (Εικόνες που ελήφθησαν με τη βοήθεια του Blade Runner βρίσκονται στη διεύθυνση: http://www.xtekxray. com/antikythera.htm)


Ολα τα δεδομένα που συλλέγονται αναλύονται από τους ερευνητές, οι οποίοι δηλώνουν καταγοητευμένοι από αυτόν τον αρχαίο γρίφο. Προκειμένου να παρακολουθήσουμε καλύτερα την προσπάθειά τους ζητήσαμε από τον κ. Ξενοφώντα Μουσά, αναπληρωτή καθηγητή Φυσικής Διαστήματος και διευθυντή του Εργαστηρίου Αστροφυσικής στο Τμήμα Φυσικής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, να μας περιγράψει τον Μηχανισμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι το μέγεθός του δεν είναι μεγάλο: οι διαστάσεις του ήταν 32X20X10 εκατοστά και ήταν μέσα σε ένα μεταλλικό κουτί με ξύλινο πλαίσιο που μικρό μέρος του έχει επιζήσει ως σήμερα σε ένα από τα θραύσματα του Μηχανισμού.


ΙΟ,τι πιο πολύπλοκο…




«Ο Μηχανισμός μοιάζει με παλαιό ρολόι. Αποτελείται από πολλούς οδοντωτούς τροχούς που περιστρέφονται γύρω από διάφορους άξονες. Λειτουργούσε με ένα χερούλι (μήπως αυτόματα με κάποιο βάρος;) το οποίο περιέστρεφε έναν ατέρμονα κοχλία. Αυτός έδινε κίνηση σε έναν ή δύο μεγάλους τροχούς του Μηχανισμού περιστρέφοντας έτσι έναν άξονα στον οποίο ήταν προσαρμοσμένοι πολλοί άλλοι οδοντωτοί τροχοί διαφόρων διαμέτρων και με διαφορετικό αριθμό οδόντων.


Με τη σειρά τους, οι τροχοί αυτοί περιέστρεφαν άλλους τροχούς γύρω από άλλους άξονες, για να επιτελέσουν διαφορετικές λειτουργίες και να δείξουν τις θέσεις διαφόρων ουρανίων σωμάτων, σίγουρα του Ηλίου, της Σελήνης και ίσως και κάποιων πλανητών» λέει ο έλληνας επιστήμονας.


Πώς επιτελούνταν όμως αυτές οι λειτουργίες; «Ο Μηχανισμός φέρει τουλάχιστον τρεις κυκλικές κλίμακες ενδείξεων (καντράν): μία στο πρόσθιο μέρος και δύο στο οπίσθιο. Είναι βέβαιον ότι στην πρόσθια κλίμακα ενδείξεων απεικονίζονται η κίνηση και η θέση του Ηλίου. Σε μία από αυτές που βρίσκονται στο πίσω μέρος του Μηχανισμού φαίνονται η θέση και οι φάσεις της Σελήνης, ενώ πιθανότατα κάπου αλλού φαίνονται οι θέσεις των πλανητών» λέει ο κ. Μουσάς. «Στα κείμενα εμφανίζονται πολλοί αριθμοί. Μεταξύ αυτών υπάρχει η ένδειξη «76 έτη 19 έτη», που αναφέρεται στην επανάληψη των φάσεων της Σελήνης με τέτοιες περιοδικότητες οι οποίες δείχνουν ότι το μηχάνημα διέθετε την απαιτούμενη ακρίβεια ώστε να αναπαριστά πιστά τις κινήσεις της Σελήνης».


I…αλλά με οδηγίες χρήσεως!


Για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνταν ο Μηχανισμός ρωτήσαμε τον παλαιογράφο κ. Αγαμέμνονα Τσελίκα, προϊστάμενο του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, ο οποίος μαζί με τον κ. Ιωάννη Μπιτσάκη έχει αναλάβει το δύσκολο έργο της ανάγνωσης των κειμένων που υπάρχουν χτυπημένα τόσο στην επιφάνεια όσο και σε φύλλα στο εσωτερικό του Μηχανισμού. Καθώς η ερευνητική ομάδα προτίθεται να δημοσιεύσει τα αποτελέσματα της ανάγνωσης των κειμένων, ο κ. Τσελίκας δεσμεύεται από τους όρους που τίθενται από τις επιστημονικές επιθεωρήσεις και δεν μπορεί να μας αποκαλύψει λεπτομέρειες. Μας λέει όμως ότι κατά το διάστημα των τελευταίων τριών μηνών «αποκρυπτογράφησε» ένα τμήμα (αποτελούμενο από διάφορα θραύσματα) με οδηγίες χρήσεως του Μηχανισμού.


Επιτρέπουν, άραγε, οι οδηγίες αυτές να προσδιοριστεί ο ακριβής ρόλος του Μηχανισμού; «Οχι ακόμη!» λέει ο κ. Τσελίκας· και εξηγεί: «Οι οδηγίες λένε, για παράδειγμα, ότι αν γίνει η A κίνηση θα παραχθεί το B αποτέλεσμα. Λείπει όμως προς το παρόν μια φράση του τύπου «αν θέλετε να πάρετε την τάδε πληροφορία θα πρέπει να γίνει η κίνηση A»».


Είναι ζήτημα χρόνου να διαβαστούν όλες οι σωζόμενες επιγραφές του Μηχανισμού και να προκύψει το πλήρες τρισδιάστατο ψηφιακό μοντέλο του. Οποιος και αν αποκαλυφθεί ότι είναι όμως ο ρόλος του, η θέση του ως του πολυπλοκότερου υπολογιστικού εργαλείου της αρχαιότητας δεν θα αλλάξει.


Οπως επίσης δεν θα αλλάξει και το γεγονός ότι ο Μηχανισμός δεν μπορεί να προέκυψε εν μια νυκτί, αλλά αποτελεί συνέχεια μιας παράδοσης αιώνων. Ο κ. Μουσάς είναι κατηγορηματικός: «Στους Ελληνιστικούς χρόνους, η μαθηματική επιστήμη έχει προχωρήσει τόσο ώστε να υπάρχουν μοντέλα περιγραφής της κίνησης των ουρανίων σωμάτων, είτε όλων μαζί είτε του κάθε πλανήτη χωριστά. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που επετεύχθη η δημιουργία ενός περίπλοκου οργάνου. Γνωρίζουμε ότι ο Αρχιμήδης είχε δημιουργήσει μια μηχανική ουράνια σφαίρα… και ένα πλανητάριο… Μετά τη δολοφονία του φιλοσόφου, αυτά μεταφέρθηκαν από τον στρατηγό Μάρκελλο στον Ναό της Αρετής κοντά στο Καπιτώλιο, όπου έμειναν για πολλά χρόνια, αλλά αργότερα χάθηκαν τα ίχνη τους».


ΙΟ άνθρωπος πίσω από τη μηχανή


Ο Μηχανισμός πάντως δεν αποδίδεται στον Αρχιμήδη αλλά στον Ποσειδώνιο, αστρονόμο, ιστορικό, ταξιδευτή, πρώτο ανθρωπολόγο, πολιτικό, πρεσβευτή των Ρωμαίων στη Ρόδο, και πιθανώς σύμβουλο του Καίσαρος. «Ο Ποσειδώνιος ήταν πανεπιστήμων» λέει ο κ. Μουσάς· και προσθέτει ότι «ο Κικέρων περιγράφει μηχανισμό στην κατοχή του Ποσειδωνίου για την ανεύρεση της θέσης του Ηλίου, των φάσεων της Σελήνης και της κίνησης των πλανητών. Ισως ο Ποσειδώνιος είχε μελετήσει τους μηχανισμούς του Αρχιμήδη στη Ρώμη και έφτιαξε ένα παρόμοιο μηχάνημα».


Ο Κικέρων πιθανότατα είδε τον Μηχανισμό όταν φοιτούσε στη σχολή του Ποσειδωνίου στη Ρόδο. «Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Ρόδος ήταν σημαντικό πνευματικό κέντρο εκείνη την εποχή. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι διέθετε δύο πανεπιστήμια, ένα εκ των οποίων ήταν η σχολή του Ποσειδωνίου, στην οποία φοίτησε ο Κικέρων για ένα έτος. Επιπροσθέτως, η Ρόδος διέθετε καλούς τεχνίτες του χαλκού και πολύ καλά χυτήρια και μηχανουργεία. Με άλλα λόγια, τον 1ο αιώνα π.X. υπήρχαν και το θεωρητικό υπόβαθρο και η τεχνολογική δυνατότητα που θα επέτρεπαν τη δυνατότητα κατασκευής του Μηχανισμού» εξηγεί ο έλληνας επιστήμονας.


Είναι, άραγε, η ύπαρξη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων η καλύτερη απάντηση σε εκείνους που πιστεύουν ότι οι αρχαίοι Ελληνες περιορίστηκαν στη θεωρία και δεν πέρασαν ποτέ στην πράξη; «Το βέβαιον είναι ότι τα ευρήματά μας θα ξαναγράψουν κάποια κεφάλαια της ιστορίας των μαθηματικών και της αστρονομίας, προς όφελος της επιστήμης και των φοιτητών μας, και είμαστε πολύ ευτυχείς για αυτό» απαντά ο Ξενοφών Μουσάς…


Οσοι πάντως επιθυμείτε να παρακολουθείτε στενότερα τις εξελίξεις των μελετών του Μηχανισμού μπορείτε να επισκέπτεσθε τον δικτυακό τόπο www.antikythera-mechanism.gr.