«Εψαξα με το τηλεσκόπιο όλο τον κόσμο και δεν είδα πουθενά τον Θεό» έλεγε ένας γάλλος αστρονόμος στο έργο του Μπρεχτ «Happy End». Τα τελευταία χρόνια όμως η επιστήμη ρίχνει γέφυρες επικοινωνίας με τον Θεό. «Παίζει ο Θεός ζάρια;», «Είναι ο Θεός γεωμέτρης;», «Θεός και μοντέρνα φυσική» είναι κάποιοι από τους τίτλους βιβλίων φυσικής που κυκλοφόρησαν και στα ελληνικά. Τι σχέση έχει η θρησκευτική πίστη με την επιστήμη;, αναρωτήθηκαν κάποιοι, τόσο οι ένθεοι όσο και οι άθεοι. Ο πρώτος που έδωσε το έναυσμα για έναν νέο προβληματισμό ήταν ο Στίβεν Χόκινγκ με την περίφημη φράση: «Ψάχνοντας τους νόμους της φύσεως, ψάχνουμε τον Νου του Θεού», και ακολούθησε στρατιά βιβλίων φυσικής που έφεραν την επίκληση του Θεού κατά μέτωπον στον τίτλο. Ηδη λοιπόν είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για να κλείσει το ιστορικό χάσμα μεταξύ θρησκείας και επιστήμης, πίστης και λογικής. Η Nayla Farouki προχωρεί ένα βήμα παραπέρα: όχι μόνο η επιστήμη διακατέχεται από μεταφυσικό δέος αλλά και η θρησκεία διέπεται από ένα είδος λογικής. Η προαιώνια αντιπαράθεση πίστης και λογικής βασίζεται, κατά την Farouki, σε μια παρεξήγηση.
Η σύγχρονη κοσμολογία, λόγου χάριν, δεν είναι λιγότερο μεταφυσική από την κοσμολογία του Αριστοτέλη και η θεωρία της «Μεγάλης Εκρηξης» δεν είναι περισσότερο ούτε λιγότερο κατανοητή από τη θεωρία της ex nihilo δημιουργίας των μονοθεϊστών: τα μεγάλα προβλήματα της γνώσης του κόσμου παραμένουν πάντοτε τα ίδια. Η συγγραφέας, καθηγήτρια Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης, δεν υπερασπίζεται τόσο τα λογικά συστήματα όσο την πιο παρεξηγημένη θρησκεία, η οποία θεωρείται παραδοσιακά ότι βασίζεται στην αποκρυφιστική πίστη. Ειδικά οι μονοθεϊστικές θρησκείες, εξηγεί, δεν αρνούνται τη λογική αλλά, αντιθέτως, είναι δομημένες κατά τρόπο ορθολογικό.
Η παρεξήγηση, της οποίας την ιστορία ανέλαβε να ανασυνθέσει η συγγραφέας, είναι η εξής: βαθιά ριζωμένη μέσα στην ανθρώπινη νόηση υπάρχει η πεποίθηση ότι δεν μπορεί να υπάρξει παρά μία και μόνη αλήθεια. Ετσι, όταν υπάρχουν δύο γνωστικά συστήματα που αντιπαραβάλλονται, είτε συμβιβάζονται το ένα σε βάρος του άλλου είτε το ένα από τα δύο δεν αποτελεί γνωστικό σύστημα. Μήπως όμως πρόκειται απλώς για διαφορά γλώσσας και εσωτερικής λογικής; Μήπως τα δύο γνωστικά συστήματα είναι εξίσου λογικά;
Για να αποφύγει να πέσει θύμα της ίδιας παρεξήγησης, η Farouki ξεκινά την έρευνά της «ως εξωγήινος, ο οποίος από μακριά παρατηρεί τον πλανήτη Γη, εν χρόνω και συνάμα εν χώρω». Ετσι αποστασιοποιημένη λοιπόν ξεκινά μια αναδρομή στην ιστορία των ιδεών, χωρίς αξιολογικά κριτήρια: οι ερμηνευτικές κατασκευές του ανθρώπινου νου αξίζουν όλες, ως προϊόντα της ανθρώπινης νόησης. Σ’ αυτό το πλαίσιο, επανεξετάζονται και οι «μυθικές» γνώσεις, αυτές που χαρακτηρίστηκαν έτσι με διάθεση δυσφήμησης: μια θεωρία λέγεται «μυθική» όταν στο μεταξύ έχει ανασκευαστεί, «μύθος» είναι μια πλαστή θεωρία ή, έστω, μια θεωρία τέτοιας σοφίας που καθίσταται ακατανόητη για τους αμύητους. Και όμως σε όλες τις γνώσεις υπάρχει μια λογική, η οποία αδικείται από μια απλουστευτική και ομοιογενή κατάταξή τους. Δηλαδή υπάρχει σχέση ανάμεσα στον μύθο και στην επιστήμη; Η απάντηση δεν είναι «ναι» ή «όχι», λέει η συγγραφέας, αφού τα διάφορα γνωστικά συστήματα ενώνονται σε ένα υπόγειο ρεύμα, το οποίο συνήθως μένει ανεξερεύνητο.
Ξεκινώντας από ένα διεγερτικό παιχνίδι, υποθέτοντας ότι δεν ισχύει κανένα από τα παραδεδεγμένα συστήματα γνώσης, βάζοντας κάθε τόσο παραστατικές εικόνες και παρομοιώσεις στη συζήτηση («καταλαβαίνω δεν σημαίνει ότι χρησιμοποιώ τις έννοιες σαν μπάλες του μπιλιάρδου, που συγκρούονται τυχαία…»), η Farouki δείχνει ότι κατέχει όχι μόνο το θέμα της, αλλά και την τέχνη της εκλαΐκευσης της επιστήμης. Το ταξίδι στην ιστορία των ιδεών είναι απρόβλεπτο, με σταθμούς πότε στους πλατωνικούς διαλόγους, πότε στον Καντ, πότε στην αιγυπτιακή μυθολογία, πάντοτε όμως σε επαφή με το «υπόγειο ρεύμα» και πάντοτε κόντρα στην αναμενόμενη πλεύση. Ασχέτως αν λύνεται η περί ης ο λόγος παρεξήγηση ή όχι, το βιβλίο παραμένει μια δυνατή συμπύκνωση της ανθρώπινης γνώσης.
