Ο συγγραφέας «πελεκάνος»
Εχουν πει γι’ αυτόν πως σκέφτεται με τον τρόπο που οι άλλοι ονειρεύονται. Στα βιβλία του εμπλέκονται τα σύμβολα, τα μυστήρια, η ιστορία, η σερβική παράδοση, ο μυστικισμός των θρησκειών, η μεγαλοπρέπεια της Ορθοδοξίας και η σοφία του αρχαίου ελληνικού πνεύματος. Και η αίσθηση που απορρέει από αυτό το μείγμα ενεργοποιείται μέσα από τον «πρωταγωνιστικό» ρόλο τον οποίο αναθέτει ο συγγραφέας στον αναγνώστη. Τα μυθιστορήματα του Πάβιτς αποτελούν, χάρη στην εκκεντρική, σχεδόν κάθε φορά, έμπνευση του δημιουργού τους, μια ασύλληπτη έκπληξη. Και ο αναγνώστης μπορεί να τα απολαύσει με την πιο πρωτόγονη «πείνα», την πείνα του νεογέννητου βρέφους.
Το «Λεξικό των Χαζάρων», το βιβλίο που μεταφράστηκε σε 27 γλώσσες σε όλο τον κόσμο και τον καθιέρωσε παγκοσμίως, είναι ένα μυθιστόρημα – λεξικό 100.000 λέξεων, όπου το κάθε λήμμα μπορεί να διαβαστεί και χωριστά· η «Εσωτερική πλευρά του ανέμου», βιβλίο – κλεψύδρα, διαβάζεται από τις δύο πλευρές και το τέλος του βρίσκεται στη μέση· το «Τοπίο ζωγραφισμένο με τσάι», ένα βιβλίο – σταυρόλεξο, διαβάζεται οριζοντίως και καθέτως και ανάλογα με το πώς το διαβάζεις έχει διαφορετικό τέλος. Το βιβλίο «Τελευταία αγάπη στην Κωνσταντινούπολη» είναι ένα μυθιστόρημα – ταρό: τα 22 κεφάλαιά του αντιστοιχούν στις κάρτες του ταρό και ο Πάβιτς επιχειρεί τη δική του ερμηνεία κατά τη βυζαντινή εκδοχή.
Στην ουσία πρόκειται για ένα ερωτικό μυθιστόρημα, όπου ο συγγραφέας μιλάει για την τύχη του θηλυκού, της γυναίκας, μέσα σε έναν κόσμο αρσενικό, κόσμο νικητών και ηττημένων: «Οι άνδρες έχουν μόνο ένα φύλο. Οι γυναίκες δύο. Και από το τρίτο παπούτσι να φυλάγεσαι!», προειδοποιεί ο συγγραφέας. Και διά στόματος του ήρωά του Τενέτσκι λέει: «Τη γυναικεία μοίρα την καθορίζει πάντα κάποιο «ναι», ενώ την ανδρική μοίρα πάντα κάποιο «όχι»». Αρχέγονες αλήθειες που λαμπυρίζουν μέσα σε ένα λόγο ονειρικό.
Η δράση της ιστορίας τοποθετείται στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα εποχή των Ναπολεόντειων Πολέμων , ενώ υπάρχουν παρεκβάσεις προς τον 20ό. Χώρος δράσης η μεγάλη βαλκανική γεωγραφία, από την Τεργέστη ως την Κωνσταντινούπολη. Ηρωες της ιστορίας τα μέλη των οικογενειών Οπουγιτς και Τενέτσκι. Το εύρημα: στον αναγνώστη προσφέρεται η δυνατότητα της διπλής ανάγνωσης. Πέραν της ορθόδοξης, μπορεί ο αναγνώστης να αφεθεί στην τύχη της τράπουλας ταρό. Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται ένα πλήρες εγχειρίδιο χαρτομαντείας, μέσα από το οποίο μπορούμε να ακολουθήσουμε διαφορετική ροή στη σειρά της ανάγνωσης των κεφαλαίων, αυτή που θα ορίσει η δική μας τύχη από το ρίξιμο των χαρτιών. Για τον Πάβιτς βαραίνει πάντα ο προσωπικός τρόπος ανάγνωσης. Γιατί μόνο έτσι η λογοτεχνία γίνεται τέχνη «περιστρεφόμενη», όπως η αρχιτεκτονική, η γλυπτική, η ζωγραφική.
Ο τρόπος που χρησιμοποιεί ο Πάβιτς τα σύμβολα είναι ιδιαίτερα γοητευτικός. Ο κόσμος των ηρώων του είναι αλλόκοτος. Το παράδοξο νομιμοποιείται, είναι σχεδόν η φυσική εκδοχή των πραγμάτων.
Γόνος παλαιάς λογοτεχνικής οικογένειας ο Μίλοραντ Πάβιτς γεννήθηκε στο Βελιγράδι το 1929. Στα γονίδιά του μεταφέρει το συγγραφικό ταλέντο 200 χρόνων βιβλία των προγόνων του υπάρχουν στις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της Ευρώπης εκφράζοντάς το μέσα από τον ποιητικό και τον πεζό λόγο. Πάντοτε επιθυμούσε να γίνει συγγραφέας, αλλά αν δεν ακολουθούσε τον δρόμο της γραφής θα γινόταν βιρτουόζος του βιολιού έχει ολοκληρώσει τις σπουδές του στο όργανο αυτό. Πολύ νωρίς συνέδεσε τον ήχο με τον λόγο. Η μητέρα του, καθηγήτρια της φιλοσοφίας, συνήθιζε να αφηγείται με τρόπο ποιητικό ιστορίες. Και ο πατέρας του τραγουδούσε μαγευτικά. Ετσι διδάχθηκε την αναγκαιότητα της μουσικότητας στον λόγο. Στη συγγραφική του πορεία διαπίστωσε πως μέσα στις «φλέβες» του λόγου πρέπει να μεταγγίζεται ο έρωτας που κυλάει μέσα στο δικό του αίμα. Μόνο τότε οι λέξεις μπορούν να αποκτήσουν ζωή.
Υποψήφιος τρεις φορές για το Νομπέλ λογοτεχνίας, ο Πάβιτς έχει 5.000.000 αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. «Αυτοί που μπορούν να με «ακούσουν» είναι περισσότεροι από οποιονδήποτε στρατό…», λέει. Αλλά η (παλιά) Γιουγκοσλαβία ήταν η χώρα που δεν μπορούσε να γοητευτεί από τη μελωδία του λόγου του λόγω πολιτικών συνθηκών. Αργότερα η νεότερη γενιά τον αποθέωσε. Παντρεμένος με την κριτικό λογοτεχνίας Γιασμίνα Μιχαήλοβιτς νιώθει πως μέσα από αυτήν υποκλίνεται ενώπιόν του ολόκληρη η γενιά του ’60. Σήμερα στη χώρα του λατρεύεται ως θεός. Η διεθνής κριτική τον χαρακτήρισε «συγγραφέα του 21ου αιώνα» και τον θεωρεί ισάξιο του Μπόρχες, του Ναμπόκοφ, του Σίνγκερ, του Καλβίνο και του Εκο. Το «Λεξικό των Χαζάρων» χαρακτηρίστηκε «Ιλιάδα και Οδύσσεια της πληροφορίας».
Μέλος της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, καθηγητής της Σερβικής Λογοτεχνίας του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα και της Βυζαντινής Ιστορίας στα Πανεπιστήμια του Βελιγραδίου και του Νόβισαντ, διδάσκει πως «για να ονειρεύεται κανείς δεν χρειάζεται διδακτορικό». Επηρεασμένος βαθύτατα από τον προφορικό βυζαντινό λόγο του Γρηγορίου του Θεολόγου και του Βασιλείου του Μεγάλου ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του τον τελευταίο Βυζαντινό.
«Εσείς, άνθρωποι, δεν ξέρετε να μετράτε τις μέρες σας. Μετράτε μόνο το μήκος τους και λέτε ότι διαρκούν 24 ώρες. Ενώ οι μέρες σας μερικές φορές έχουν βάθος μεγαλύτερο από το μήκος, και αυτό το βάθος μπορεί να διαρκεί ένα μήνα, ακόμη και ένα χρόνο», λέει ο Πάβιτς διά στόματος της ηθοποιού – ηρωίδας του βιβλίου του «Τελευταία αγάπη στην Κωνσταντινούπολη», δείχνοντας έτσι το πώς αντιλαμβάνεται τον χρόνο.
Ο ίδιος μάχεται τον χρόνο μέσα από τον λόγο. Γι’ αυτό και επινοεί νέους τρόπους γραφής και ανάγνωσης· για να αντισταθεί στη φθορά, στον θάνατο της λογοτεχνίας που κάποιοι ευαγγελίζονται. Παρομοιάζει τη λογοτεχνία με τους πελεκάνους που πρέπει να κινούνται διαρκώς για να βρουν την επιούσια τροφή τους, διαφορετικά θα πεθάνουν μέσα στα στάσιμα νερά του βάλτου. Το ίδιο πρέπει να κάνει και η λογοτεχνία, η τέχνη, γιατί αν σταματήσει έστω για λίγο να κινείται, θα πεθάνει. Μία η λύση: η κίνηση, ταυτόσημη με τη ζωή.
Με ιλιγγιώδεις ρυθμούς κινείται στη ζωή του Μίλοραντ Πάβιτς η επιτυχία άρα αυτή δεν κινδυνεύει από τον θάνατο! Το τελευταίο του μυθιστόρημα «Το καπέλο από δέρμα φιδιού» τη χρονιά που πέρασε βρισκόταν στις πρώτες θέσεις της λίστας των μπεστ σέλερ στην πατρίδα του (στη χώρα μας θα κυκλοφορήσει προσεχώς). «Η τελευταία αγάπη στην Κωνσταντινούπολη» μεταφράζεται στα ρωσικά, ενώ το «Λεξικό των Χαζάρων» κυκλοφορεί ήδη σε CD-ROM στη Σερβία σύντομα θα κυκλοφορήσει και στην Ελλάδα. Το θεατρικό του έργο «Για πάντα και μια μέρα παραπάνω», μετά τη Σουηδία και το Παρίσι, θα παρουσιαστεί και στην Αθήνα.
Μοιράζοντας τον χρόνο του ανάμεσα στα επαγγελματικά ταξίδια και στη συγγραφή του νέου του βιβλίου, μια νουβέλα, ο Πάβιτς «σαν ένας «ιδιόρρυθμος», όπως αυτοχαρακτηρίζεται, «μοναχός του Αγίου Ορους» σε αντιδιαστολή με τους «κοινοβίτες» αφιερώνει τη ζωή του στη διατήρηση της τέχνης του λόγου.
