Σ ε έναν αιώνα, ο καπιταλισμός επιβλήθηκε σιγά σιγά σε όλον τον πλανήτη. Στηριζόμενος στην ατομική πρωτοβουλία και στην ιδιωτική ιδιοκτησία επέτρεψε μια πρωτοφανή ανάπτυξη. Η ιστορία του 20ού αιώνα αποδεικνύει ωστόσο ότι είναι μάταιο να περιμένει κανείς να ζει σε έναν κόσμο με συνεχή οικονομική ανάπτυξη χωρίς αναταραχές. Οικονομικές υφέσεις και κρίσεις αποτελούν αναπόσπαστα συστατικά του συστήματος.
1907:Εν αρχή ην ο χαλκός
Αιτίες: Οντας σε πλήρη ανάπτυξη η αμερικανική οικονομία έμελλε να είναι ιδιαίτερα ασταθής μετά τον σεισμό του Σαν Φρανσίσκο τον Απρίλιο του 1906, ο οποίος απαίτησε μεταβιβάσεις σημαντικών ροών κεφαλαίου από τη Νέα Υόρκη για να ενισχυθεί η ανοικοδόμηση.
Η κατάσταση αρχίζει να εντείνεται ήδη από τον Ιούλιο: η συνεχής αύξηση των τιμών του χαλκού (+60% από το 1903 ως το 1906), της απαραίτητης πρώτης ύλης για την ηλεκτροδότηση, οδηγεί σε μείωση της αποδοτικότητας των σιδηροδρόμων και των τραμ, που έτσι μειώνουν τις παραγγελίες. Η τιμή του μετάλλου πέφτει, τα χρηματιστήρια ανεβαίνουν. Ηδη από τον Σεπτέμβριο το σύνολο της βιομηχανίας χαλκού έχει πληγεί. Οι τράπεζες, που υποστηρίζουν τα καρτέλ και διαπλέκονται μαζί τους με πολύ στενές σχέσεις, σταματούν τις πιστώσεις. Ο πανικός ενισχύεται τη Δευτέρα 14 Οκτωβρίου ύστερα από ένα «corner» επί του χαλκού, που αποτυγχάνει στις δύο επόμενες ημέρες. Σε μια μαύρη εβδομάδα του Οκτωβρίου τα ημερήσια επιτόκια ανεβαίνουν ως και 125%.
Επιπτώσεις: Η καχυποψία επεκτείνεται στο σύνολο των τραπεζών. Οι ιδιώτες αποσύρουν τα λεφτά τους από τα ταμεία. Η πιστωτική κρίση μετασχηματίζεται σε ύφεση και η τελευταία πλήττει τους σιδηροδρόμους, τη χαλυβουργία και τον ηλεκτρισμό. Οι χρεοκοπίες πολλαπλασιάζονται. Το ποσοστό ανεργίας των εργατών στην Πολιτεία της Νέας Υόρκης εκτινάσσεται σε άνω του 35%, την ίδια ώρα που οι μισθοί μειώνονται 15%.
Μέτρα: Το αμερικανικό υπουργείο Οικονομικών παρεμβαίνει για να ενισχύσει τις τράπεζες. Στις 11 Νοεμβρίου 1907 το σύνολο των κεφαλαίων με τα οποία τις ενισχύει φθάνει σχεδόν τα 230 εκατ. δολάρια. Αναστολή πληρωμών και εγγυήσεις των καταθέσεων επίσης υιοθετούνται. Αλλά είναι κυρίως η παρέμβαση της J.Ρ. Μorgan που θα είναι καθοριστική.
Η κρίση του 1907 πείθει κυρίως τις αμερικανικές αρχές για την αδυναμία του τραπεζικού τους συστήματος, που συνδέεται υπερβολικά με τα τραστ και βρίσκεται κατά συνέπειαν στα χέρια μιας χούφτας μεγάλων βιομηχάνων και τραπεζιτών. Το 1908 το Κογκρέσο ιδρύει την Εθνική Νομισματική Επιτροπή, η οποία αναλαμβάνει να μελετήσει τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις.
1929:Η μεγάλη κρίση
Αιτίες: Η κερδοσκοπική φούσκα που σχηματίστηκε από τον Ιούνιο του 1928 αφορούσε μετοχές εισηγμένων επιχειρήσεων στη Γουόλ Στριτ, οι οποίες έμοιαζαν να μπορούν να αναπτύσσονται χωρίς όριο: 920 εκατομμύρια μετοχές άλλαξαν χέρια μέσα στο 1928 έναντι 577 εκατομμυρίων την προηγούμενη χρονιά. Επιπτώσεις: Η τραπεζική κρίση επεκτείνεται στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα, που έχει χρηματοδοτήσει τις αμερικανικές τράπεζες και την πραγματική τους οικονομία. Η στενότητα πιστώσεων εμποδίζει τις επιχειρήσεις να επενδύσουν και η χρεοκοπία των μικρών τούς στερεί πελάτες, πράγμα που οδηγεί σε ύφεση, πτώση των τιμών, ανεργία και υποχώρηση των διεθνών συναλλαγών.
Μέτρα: Εκλέγεται το 1932 ο Δημοκρατικός πρόεδρος Φραγκλίνος Ρούζβελτ και ξεκινάει το 1933 το Νιου Ντιλ, που είναι μια σειρά μέτρα, όπως: υποτίμηση του δολαρίου, εγγύηση των τραπεζικών καταθέσεων, αναστολή των τραπεζικών χρεών, ποσοστώσεις στις γεωργικές και στις βιομηχανικές παραγωγές και μεγάλα δημόσια έργα. Σε δεύτερο χρόνο, το 1935, δημιουργεί μια κοινωνική ασφάλιση και εγγυάται το συνδικαλιστικό δικαίωμα. Αλλά μόνο το 1940, με την κινητοποίηση της πολεμικής βιομηχανίας και μετά την είσοδο στον πόλεμο το 1941, είναι που οι ΗΠΑ αρχίζουν να βλέπουν την ανεργία και τη φτώχεια να υποχωρούν.
1987:Χρεοκοπία των αποταμιευτικών ταμιευτηρίων των ΗΠΑ
Αιτίες: Από το 1986 και ως τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ο κλάδος των savings & loans, δηλαδή των ταμιευτηρίων με καταθέσεις και πιστώσεις των ΗΠΑ, παρασύρθηκε από τη στεγαστική κρίση. Η αντιστροφή της αγοράς αποκάλυψε πόσο ευάλωτα ήταν τα ιδρύματα αυτά, μικρού μεγέθους και συχνά κακοδιαχειριζόμενα, ενώ ταυτόχρονα είχαν εξασθενήσει από την απορρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Επιπτώσεις: Από το 1989 ως το 1992, 650 τοπικά ταμιευτήρια αναγκάστηκαν να κλείσουν. Από 4.000 πριν από την κρίση, ο αριθμός τους τελικά μειώθηκε σε κάτω των 1.500.
Μέτρα: Οι κρατικές αρχές δημιούργησαν μια δομή εξαγοράς, τη Resolution Τrust Corp. (RΤC), για να αναλάβουν τα χρεοκοπημένα ταμιευτήρια και να αποφύγουν μια κρίση εμπιστοσύνης. Η δομή αυτή οργάνωσε κυρίως πλειστηριασμούς των προβληματικών πιστώσεων, ένα τμήμα των οποίων αγοράστηκε από «τοκογλυφικά κεφάλαια» στο 10% της θεωρητικής τους αξίας. Παράλληλα ο FDΙC (Federal Deposit Ιnsurance Corporation), ο οργανισμός που εγγυάται τις τραπεζικές καταθέσεις, κινητοποιήθηκε για να βοηθήσει τις εμπορικές τράπεζες. Η Fed, η αμερικανική κεντρική τράπεζα, επίσης ακολούθησε μια πολιτική χαμηλών επιτοκίων στις αρχές της δεκαετίας του 1990, που επέτρεψε στον τραπεζικό κλάδο να αποκαταστήσει τις δυνάμεις του. Δεκαετία του 1990
Αιτίες: Τέλος του 1989 ο δείκτης Νikkei φθάνει τις 38.915 μονάδες, τριπλάσιες από το 1986. Το αρχιπέλαγος ζει τον παροξυσμό μιας κερδοσκοπικής φούσκας που τροφοδοτείται από το γενικευμένο laissez-faire, ξεκινώντας από το ίδιο το υπουργείο Οικονομικών καθώς και το υπουργείο Εμπορίου και Βιομηχανίας.
Επιπτώσεις: Ο αριθμός των τραπεζών, από 605 το 1991, γίνεται 411 το 2006. Ο αριθμός των μεγάλων τραπεζών μειώνεται, ταυτόχρονα, από 22 σε 8. Η μέση ετήσια ανάπτυξη δεν ξεπερνά το 1,6% από το 1990 ως το 2002, έναντι 3,3% τη δεκαετία του 1980. Η ανεργία περνάει από το 2% στο 5,5%, η επισφαλής απασχόληση αυξάνεται, οι τιμές των ακινήτων πέφτουν και εγκαθίσταται μια διαδικασία συρρίκνωσης. Ο δείκτης Νikkei εξακολουθεί και τώρα να μην έχει ξαναπιάσει το επίπεδο που είχε πριν από 19 χρόνια. Στις 9 Οκτωβρίου 2008 έκλεισε στις 8.276
μονάδες.
Μέτρα: Για να ξεφύγει από το πρόβλημα η κυβέρνηση λανσάρισε 12 προγράμματα ανάκαμψης συνολικού ύψους 1.027 δισ. ευρώ, μια πολιτική που εξακολουθεί και τώρα να έχει βάρος στα δημόσια οικονομικά, καθώς το χρέος φθάνει το 180% του ΑΕΠ. Αν τα προγράμματα ξεκίνησαν το 1992, μόλις το 1998 η κυβέρνηση πήρε δραστικά μέτρα, ιδιαίτερα αφιερώνοντας το 20% του ΑΕΠ στη διάσωση των τραπεζών.
1990: Η φούσκα των ακινήτων
Αιτίες: Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η έκρηξη της φούσκας των ακινήτων θέτει σε κίνδυνο πολλά ευρωπαϊκά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Επιπτώσεις: Στη Σουηδία ο τραπεζικός τομέας δεν ανακτά την κερδοφορία του παρά μόνο το 1994, με αντίτιμο μια πλήρη αναδιάρθρωση.
Στην Ισπανία ο τραπεζικός τομέας βγαίνει από την κρίση με μεγάλη αναδιάρθρωση.
Στη Γαλλία η συρρίκνωση των κρατικών τραπεζών προκαλεί μαζικές απώλειες θέσεων εργασίας.
Στη Βρετανία οι τράπεζες καταστρέφουν δεκάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας.
Μέτρα: Στη Σουηδία η κυβέρνηση υποστηρίζει κατ΄ αρχήν τα ιδρύματα κατά περίπτωση.
Στη Γαλλία, για να αποφευχθεί να μολύνουν τα προβλήματα των κρατικών ιδρυμάτων όλο το τραπεζικό σύστημα, το κράτος κρατάει τις προβληματικές στεγαστικές πιστώσεις σε ειδικές «εκκαθαριστικές δομές».
Στην Ισπανία η Βanesto τίθεται υπό κηδεμονία στις 28 Δεκεμβρίου 1993. Η Τράπεζα της Ισπανίας απολύει το διοικητικό της συμβούλιο και τον πρόεδρό της Μάριο Κόντε.
Στη Βρετανία η Τράπεζα της Αγγλίας μειώνει επανειλημμένως τα επιτόκιά της επιτρέποντας στις τράπεζες να ανακεφαλαιοποιηθούν με μικρότερο κόστος και να αποκαταστήσουν τα κεφάλαιά τους.
2008: Η πρώτη αληθινά παγκόσμια κρίση
Αιτίες: Η φούσκα της αγοράς ακινήτων στις ΗΠΑ τροφοδοτήθηκε όχι μόνο από τη μείωση των επιτοκίων, που είχε στόχο να στηρίξει την ανάπτυξη, αλλά και από μια θεαματική αύξηση της χρέωσης των νοικοκυριών, των οποίων η καθαρή αποταμίευση έφθασε να είναι αρνητική.
Επιπτώσεις: Στην αρχή τα τιτλοποιημένα αυτά προϊόντα θεωρήθηκε ότι δεν έχουν κίνδυνο, αλλά κατόπιν αποδείχθηκαν «τοξικά», μόλις η αγορά των ακινήτων αντιστράφηκε. Από το καλοκαίρι του 2007 ξεκίνησε ένας φαύλος κύκλος από τραπεζικές απώλειες, από φόβους χρεοκοπίας και πτώσης των αγορών, ο οποίος και κατέληξε σε κρίση εμπιστοσύνης μεταξύ τραπεζών, που καταλήγει σε πιστωτική ασφυξία. Η κρίση έσπασε τη φούσκα του υπερδανεισμού της αμερικανικής οικονομίας και έθεσε έτσι τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα σε δυσκολίες.
Η κρίση επεκτάθηκε στην Ευρώπη και στις αναδυόμενες χώρες, των οποίων τα τραπεζικά ιδρύματα, που είναι αγοραστές τίτλων χρέους, βρέθηκαν παγιδευμένα από την αντιστροφή των δικών τους στεγαστικών αγορών, από την κατάρρευση των τιτλοποιημένων προϊόντων και από το πάγωμα των πιστώσεων.
Μέτρα: Στις ΗΠΑ, το πρώτο θεαματικό μέτρο, στις 7 Σεπτεμβρίου, είναι η ένεση 200 δισ. δολαρίων για τη στήριξη των οργανισμών στεγαστικής αναχρηματοδότησης Fannie Μae και Freddie Μac. Εννέα ημέρες αργότερα, η αμερικανική Fed αναλαμβάνει το 80% του κεφαλαίου της ασφαλιστικής ΑΙG για να αποφύγει τη χρεοκοπία της. Αλλά η πιο σημαντική διευθέτηση είναι το σχέδιο Πόλσον, από το όνομα του υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ, ύψους 700 δισ. δολαρίων, που απορρίφθηκε σε πρώτη ψηφοφορία από το Κογκρέσο και τελικά υιοθετήθηκε την Παρασκευή 3 Οκτωβρίου.
Τα κράτη δεσμεύονται επίσης να εγγυηθούν τις καταθέσεις των ιδιωτών.
Οι κεντρικές τράπεζες, από την αρχή της κρίσης, πολλαπλασιάζουν τις ενέσεις ρευστότητας για να απαντήσουν στις ανάγκες χρηματοδότησης των τραπεζών. Κλειδί της παρέμβασής τους είναι η μείωση των επιτοκίων, στις 8 Οκτωβρίου, συντονισμένα και από κοινού από τις κεντρικές τράπεζες της Ευρωπαϊκής Ενωσης και έξι άλλων χωρών: Καναδάς, Κίνα, ΗΠΑ, Βρετανία, Σουηδία και Ελβετία.
Τέσσερις αλήθειες που έχουν καταρρεύσει
1. Ο κίνδυνος δεν υπάρχει πλέον
Από την έκρηξη της «φούσκας» του Ιnternet το 2000-2001 η αμερικανική κεντρική τράπεζα μειώνει συνεχώς τα επιτόκιά της για να στηρίξει την οικονομική δραστηριότητα. Η λογική της: αντίθετα με την ΕΚΤ (Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα), πνευματικό παιδί της γερμανικής Βundesbank η οποία εξακολουθεί να είναι πληγωμένη από τον γερμανικό πληθωρισμό της δεκαετίας του 1930, η Fed φέρει τα δικά της τραύματα της ίδιας δεκαετίας μετά την κρίση του 1929. Εξ ου και η χαλαρότητά της, εξ ου και η εφόρμηση των νοικοκυριών στα στεγαστικά δάνεια που έδωσαν οι τράπεζες, για τις οποίες η υπόθεση ήταν πολύ αποδοτική. Οπως αναγνωρίζει και ο ιδιοκτήτης της JΡ Μorgan Chase Τζέιμς Ντάιμον: «Στο σημερινό χρηματοπιστωτικό σύστημα πρέπει να είναι κανείς πολύ θαρραλέος για να μην αναλάβει έναν κίνδυνο που μπορεί να του αποφέρει χρήμα». Και κυρίως οι τράπεζες είναι ελάχιστα πειστικές όταν διαβεβαιώνουν ότι δεν διατρέχουν κανέναν κίνδυνο. Οι πιστώσεις που χορηγούν είναι «τιτλοποιημένες», δηλαδή μετατρέπονται σε χρηματοπιστωτικά προϊόντα, που παραχωρούνται σε άλλους. Αφού ο κίνδυνος διαχέεται με έναν τρόπο παντού, δεν είναι και πουθενά. Λάθος: όταν η συγκυρία αντιστρέφεται, τότε τα χρηματοπιστωτικά προϊόντα μετατρέπονται σε «μαύρα κουτιά» που κανείς δεν θέλει να αποκτήσει. Αποτέλεσμα: ο κίνδυνος, αντί να μειώνεται, πολλαπλασιάζεται.
2. Οι αγορές αυτορρυθμίζονται
Αντίθετα με άλλες τράπεζες, που χρηματοδοτούν το ουσιαστικό τμήμα των δανείων τους με τις καταθέσεις αποταμιευτών τους, η Νorthern Rock, ειδικευμένη στα στεγαστικά δάνεια, έβρισκε κεφάλαια στη διατραπεζική αγορά πουλώντας χρέη των δανειστών της. Οταν οι ανταγωνίστριές της άρχισαν να είναι επιφυλακτικές απέναντί της, έπαψαν να της χορηγούν χρήμα. Εξ ου και η κρίση ρευστότητας. Ενα σενάριο που από τότε έχει επαναληφθεί και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Για να καθησυχάσουν τις αγορές τα κράτη, ακόμη και τα πλέον φιλελεύθερα, αναγκάστηκαν να εθνικοποιήσουν, έστω και τμηματικά, τις τράπεζες που αντιμετώπιζαν δυσκολίες. Η μόνη μεγάλη εξαίρεση, η αμερικανική επενδυτική τράπεζα Lehman Βrothers, η οποία οδηγήθηκε σε χρεοκοπία. Παράδειγμα αναγκαίο για να φοβηθούν οι τραπεζίτες ή μήπως ιστορικό λάθος που ανάγκασε τις τράπεζες να μην αναλαμβάνουν τον παραμικρό κίνδυνο; Η συζήτηση είναι ανοιχτή. Ενα πράγμα είναι βέβαιο: ο μύθος της αυτορρύθμισης των αγορών έχει τελειώσει.
3. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι απλώς φαντασμαγορικό
Ο όγκος των συναλλαγών που αφορά την πραγματική οικονομία δεν αντιπροσωπεύει παρά μόνο το 2% του συνόλου των χρηματικών συναλλαγών. Οπως απέδειξε και η στάση του Ζερόμ Κερβιέλ, του τρέιντερ που έκανε την Soci t G n rale να χάσει 4,9 δισ. ευρώ, οι επαγγελματίες του χρηματοπιστωτικού συστήματος έχουν ξεχάσει ότι αυτό δεν είναι παρά ένα εργαλείο για να χρηματοδοτείται η οικονομία. Εξ ου και, από τα πλέον προκλητικά, οι «τρελές» αμοιβές που συνδέονται με τις βραχυπρόθεσμες αποδόσεις των συναλλαγών.
4. Ολοι ιδιοκτήτες
Στις ΗΠΑ, στη Βρετανία ή στη Γαλλία βασικός πολιτικός στόχος είναι να δημιουργηθεί μια «ομοεθνία ιδιοκτητών». Αλλά όταν η στεγαστική αγορά αντιστρέφεται, το όνειρο μπορεί να γίνει εφιάλτης. Στις ΗΠΑ σχεδόν ένας στους έξι ιδιοκτήτες έχει χρέη που υπερβαίνουν την αξία του σπιτιού τους και 700.000 νοικοκυριά, που δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τα χρέη τους, έχουν βρεθεί σήμερα στον δρόμο. Αιτία: οι εμπορικές πολιτικές των τραπεζών που έψαχναν να «πουλήσουν δάνεια» με κάθε τρόπο. Το 2005 στο 25% των περιπτώσεων οι τράπεζες δεν ζητούσαν από τους καταναλωτές που αποκτούσαν πρόσβαση σε ιδιοκτησία ούτε καν να δικαιολογήσουν τα εισοδήματά τους..
