Ο ΟΡΑΜΑΤΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ
Οταν ο Αλεξάντρ Ντανίλοφ, ο γραμματέας του Λεονίντ Μπρέζνιεφ, έδωσε το ακουστικό του τηλεφώνου στον σοβιετικό ηγέτη εκείνο το απόγευμα της 17ης Δεκεμβρίου 1967 ψιθυρίζοντάς του «επείγον, από τον Νοβότνι», ο Μπρέζνιεφ δεν έκρυψε τη δυσφορία του. Πάλι αυτός; Οταν λίγα λεπτά αργότερα άφηνε το ακουστικό, ήταν φανερό ότι αυτό που άκουσε από τον πρώτο Γραμματέα του τσεχικού ΚΚ ήταν πολύ χειρότερο απ’ ό,τι θα μπορούσε να περιμένει. Τρεις ώρες αργότερα στο προεδρικό γραφείο του Κρεμλίνου είχαν κληθεί «εκτάκτως και επειγόντως» κάποια στελέχη του Πολίτμπιρο και ο Ολεγκ Νταουζντάγεφ, αρμόδιος για τις σχέσεις του σοβιετικού ΚΚ με τα «αδελφά κόμματα». Δεν είναι γνωστό τι ειπώθηκε σε εκείνη την ημίωρη σύσκεψη, ούτε τι αποφασίστηκε, αλλά το μεσημέρι της επομένης ο Μπρέζνιεφ με τον Νταουζντάγεφ και τρεις γραμματείς του βρέθηκε στην Πράγα. Στο κτίριο της Κεντρικής Επιτροπής, στην πλατεία Βέντσεσλαβ, ο Αντονίν Νοβότνι είχε συγκεντρώσει ορισμένα μόνο μέλη της κομματικής ηγεσίας αλλά και τους διοικητές της Αστυνομίας και της (κομματικής) πολιτοφυλακής.
Ηταν λοιπόν τόσο κρίσιμη η κατάσταση; Ο Νοβότνι μίλησε ανοιχτά. Το ένα μετά το άλλο τα εργοστάσια κατεβαίνουν σε απεργία με μεγάλη συμμετοχή των μελών του κόμματος ζητώντας καλύτερες απολαβές. Στις τακτικές κομματικές συνεδριάσεις η συμμετοχή έχει πέσει στο 30%, οι περισσότερες εξωκομματικές οργανώσεις είχαν αυτοδιαλυθεί και στα πανεπιστήμια κυκλοφορούν έντυπα, άλλα νόμιμα και άλλα παράνομα, που όλα ζητούν «δημοκρατικές ελευθερίες». Η αγροτική παραγωγή είναι πολύ πιο κάτω από τις νόρμες και, το χειρότερο ίσως, για πρώτη φορά εκδηλώθηκε «χάσμα» μέσα στην ίδια την Κεντρική Επιτροπή το οποίο «βαθαίνει και οδηγεί το κόμμα σε διάσπαση».
Σαράντα λεπτά κράτησε η ενημέρωση που έκανε ο πρώτος Γραμματέας του κόμματος. Ισως δεν χρειαζόταν, γιατί ο Μπρέζνιεφ είχε λάβει την απόφασή του προτού ξεκινήσει από τη Μόσχα, μολονότι αυτά που άκουσε ήταν πιο ανησυχητικά από εκείνα που του μετέδιδαν εδώ και έναν χρόνο οι σοβιετικές υπηρεσίες στην Τσεχοσλοβακία. Ο Μπρέζνιεφ δεν είχε να πει πολλά πράγματα, μόνο διέκρινε έναν «αντιεπαναστατικό άνεμο» που «το σοσιαλιστικό στρατόπεδο» δεν μπορούσε να ανεχθεί. Η κατάσταση είχε ξεφύγει από τα χέρια του Νοβότνι. Επρεπε να αντικατασταθεί. Την απομάκρυνσή του θα την αποφάσιζε η Κεντρική Επιτροπή και εκείνη θα έβρισκε και τον διάδοχο. Ο Μπρέζνιεφ και η Σοβιετική Ενωση δεν θα είχαν καμία ανάμειξη…
Στις 5 Ιανουαρίου 1968 η Κεντρική Επιτροπή εξέλεξε ομόφωνα για πρώτο Γραμματέα του κόμματος τον Αλεξάντρ Ντούμπτσεκ. Μέλος του Πρεζίντιουμ του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας, μέλος του κόμματος από το 1955, μόλις 47 ετών και Σλοβάκος, ο Ντούμπτσεκ ήταν αρκετά γνωστός στη Μόσχα επειδή εκεί, με τους εκπατρισμένους κομμουνιστές γονείς του, μεγάλωσε και σπούδασε.
Δεν μπορεί να ικανοποίησε το Κρεμλίνο η εκλογή του Ντούμπτσεκ. Η ως τότε πολιτική του δεν έπειθε για την προσήλωσή του στα σοβιετικά δόγματα. Από τη θέση του Γραμματέα του σλοβακικού ΚΚ είχε υποστηρίξει την αναζωογόνηση της σλοβακικής εθνικής μνήμης – όπως τον κατηγόρησε το 1962 ο Νοβότνι. Πραγματικά, είχε επιτρέψει τον εορτασμό στην Μπρατισλάβα των 20 ετών από την εξέγερση των Σλοβάκων εναντίον των Τσέχων και περιόρισε τη λογοκρισία στα πολιτιστικά και επιστημονικά έντυπα, γεγονός που οι «σκληροί» του κόμματος τον κατηγόρησαν για «εθνικιστικό φιλελευθερισμό». Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο ιδεολογικός θεματοφύλακας του σταλινισμού Μιχαήλ Σουσλόφ είχε εκφράσει «ζωηρές ανησυχίες» για τη μη ενεργό παρέμβαση του Μπρέζνιεφ στην επιλογή του διαδόχου του Νοβότνι, αλλά η απάντηση που έλαβε ήταν καθησυχαστική. Αποδείχθηκε λανθασμένη.
Πολύ γρήγορα ο Ντούμπτσεκ έδωσε δείγμα γραφής. Αφοσιωμένος κομμουνιστής, ωσόσο πάντοτε ήθελε να δώσει και ώθηση σε όλα τα στρώματα της κοινωνίας «να αποδώσουν το μέγιστο, σε ένα ανθρώπινο περιβάλλον», πιστεύοντας ότι ήρθε «η ώρα να δημιουργήσουμε και να αναπτύξουμε έναν σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο». Το πώς εννοούσε αυτόν τον σοσιαλισμό ούτε τότε ούτε χρόνια αργότερα το εξήγησε. Στη Δύση σπεύσαμε να τον ονομάσουμε επιγραμματικά Ανοιξη της Πράγας – αλλά αυτή έχει δύο πρόσωπα. Και το ένα από αυτά είναι τραγικό.
Με την υποστήριξη και των άλλων μελών του Πρεζίντιουμ του κόμματος ο Ντούμπτσεκ ανέστειλε μια σειρά μέτρα που περιόριζαν την ελευθερία της έκφρασης, επέτρεψε τη δημιουργία οργανώσεων εκτός κομμουνιστικής επιρροής και απαγόρευσε τις αυθαίρετες συλλήψεις, εγκαινιάζοντας ταυτόχρονα μια διαδικασία αναψηλάφησης δικαστικών αποφάσεων πολιτικού χαρακτήρα. Δεν είχε όμως προβλέψει ότι τα περιορισμένα μέτρα του θα δημιουργούσαν μεγαλύτερες προσδοκίες και εντονότερες πιέσεις για περισσότερες ελευθερίες. Ούτε είχε υπολογίσει ότι η πολιτική του θα τρομοκρατούσε τους εταίρους του στις άλλες χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Το αντιλήφθηκε ο Ντούμπτσεκ, προσπάθησε να συγκρατήσει τις λαϊκές πιέσεις, αλλά ήταν αργά. Στα μέσα Ιουλίου αρνήθηκε να συμμετάσχει στη Σύνοδο του Συμφώνου της Βαρσοβίας αλλά διαβεβαίωσε τη σοβιετική ηγεσία ότι παραμένει πιστός σύντροφος και σύμμαχος και ότι οι «μεταρρυθμίσεις» του ήταν ένα εσωτερικό ζήτημα. Δεν φαίνεται να έπεισε. Η ελπίδα του ότι θα μπορούσε να ακολουθήσει τη γραμμή που τήρησαν οι ούγγροι κομμουνιστές μετά την εξέγερση του 1956 κλονίστηκε όταν διεπίστωσε ότι ο κρατικός ραδιοφωνικός σταθμός της Πράγας έπαυσε να βρίσκεται υπό κομματικό ελεγχο και όταν πληροφορήθηκε ότι η Βαρσοβία με διάβημά της στο Κρεμλίνο εξεδήλωνε «ζωηρή ανησυχία» και ζητούσε «να παρακολουθήσουμε αυτή την κατάσταση που τείνει να εξελιχθεί σε γάγγραινα».
Η Μόσχα δεν άργησε να δράσει. Τα μεσάνυχτα της 20ής Αυγούστου 1968 σοβιετικά τανκς, πολωνικό και ανατολικογερμανικό Πεζικό μπήκαν στην Τσεχοσλοβακία, κατέλαβαν κεντρικά σημεία της Πράγας, το κτίριο της Κεντρικής Επιτροπής και συνέλαβαν τον Ντούμπτσεκ και όλα τα μέλη της. Προτού συλληφθεί πρόλαβε να κάνει «έκκληση» στους συμπατριώτες του να μην προβάλουν αντίσταση – κάτι που θα ήταν ανώφελο άλλωστε. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας ο Ντούμπτσεκ και άλλα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής μεταφέρθηκαν στη Μόσχα, όπου ύστερα από πολύωρες συζητήσεις με σοβιετικούς ηγέτες και στρατιωτικούς ετοιμάστηκε ένα κείμενο, το λεγόμενο Πρωτόκολλο της Μόσχας, το οποίο υπέγραψε ο Ντούμπτσεκ. Η στενή συνεργασία των δύο κομμάτων και η συμμαχική σχέση των δύο κρατών επιβεβαιωνόταν στις «νέες καταστάσεις» και ο Ντούμπτσεκ διατηρούσε τη θέση του ως πρώτου Γραμματέα του κόμματος. Ωστόσο τον Απρίλιο του 1969 αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την Κεντρική Επιτροπή – θύμα των άγριων επεισοδίων στον αγώνα χόκεϊ ΕΣΣΔ – Τσεχοσλοβακίας που έλαβε εθνικό χαρακτήρα. Λίγο αργότερα η νέα κυβέρνηση τον έστειλε πρεσβευτή στην Αγκυρα – ελπίζοντας προφανώς ότι θα ζητούσε άσυλο από τους Αμερικανούς, οι οποίοι επισήμως του έκαναν την πρόταση. Δεν ζήτησε και – για τιμωρία ίσως – έναν χρόνο αργότερα τον ανακάλεσαν, τον διέγραψαν από το κόμμα, τον έστειλαν να εργαστεί στη Δασική Υπηρεσία της Σλοβακίας.
Θύμα αυτοκινητικού δυστυχήματος, ο Ντούμπτσεκ πέθανε στις 7 Νοεμβρίου 1992, αλλά είχε προλάβει να δει τους καρπούς της Ανοιξης της Πράγας του. Τη Βελούδινη Επανάσταση του 1989, την οποία υποστήριξε ενεργητικά.
