Στη δεκαετία του 1980 σε ένα αρθράκι της εφημερίδας «Le Monde» αναφερόταν τοεξής περιστατικό από κάποιο εκλογικό τμήμα του 13ου Διαμερίσματος, τατελευταία λεπτά προτού κλείσει.
«Τρία λεπτά περίπου προτού λήξει ο χρόνος ασκήσεως του εκλογικούδικαιώματος, εμφανίστηκαν πέντε ψηφοφόροι που προφανώς γύριζαν από τηνεξοχή συνοδευόμενοι από ένα σκύλο και δύο γυναίκες…». Ο φαιδρόςχαρακτήρας του δημοσιεύματος εντυπωσιάζει αν σκεφθεί κανείς ότι αναφέρεται σεπεριστατικό που συνέβη σε μία από τις μεγαλύτερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης,στην οποία μάλιστα το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις γυναίκες έχειπαραχωρηθεί από το 1944, μετά από μακρούς αγώνες που ξεκίνησαν από την εποχήτης Γαλλικής Επανάστασης.
Ο B´ Παγκόσμιος Πόλεμος βρήκε και την ελληνική κοινωνία σε κρίσιμη,μεταβατική περίοδο. H δικτατορία της 4ης Αυγούστου και τα εκρηκτικά κοινωνικάπροβλήματα, αποτέλεσμα των ρευστών συνθηκών που είχαν αναφανεί στο πολιτικόκαι οικονομικό πεδίο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, μπορεί να δυσκόλευαναλλά ταυτόχρονα εξωθούσαν τις γυναίκες στην ανάληψη δυναμικότερου ρόλου στηνελληνική κοινωνία.
Από το αλβανικό μέτωπο, με τις ηρωικές Ηπειρώτισσες να τροφοδοτούν τονΕλληνικό Στρατό, μέχρι την Κρήτη και τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου δρούσαν οινεαρές επονίτισσες, οι Ελληνίδες βρέθηκαν να αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλοπολεμώντας για ελευθερία και εθνική ανεξαρτησία. Και ας μην είχαν ακόμη τοδικαίωμα να ψηφίζουν.
* Εντυπωσιακή συμμετοχή
Επάνω αριστερά, έγγραφο με το οποίο ο Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ελλάδαςπρέσβης A. Κύρου ενημερώνει για τις δυσκολίες που θα συναντήσει η Ελλάδα στηνΕπιτροπή Δικαιωμάτων των Γυναικών που αναμενόταν να συνεδριάσει για τέταρτηφορά τον Μάιο του 1949 στον Λίβανο. H Ελλάδα είχε εκλεγεί μέλος της Επιτροπήςγια μία τριετία τον Ιανουάριο του 1949. Στο ίδιο έγγραφο (A.Π. 6260,24.8.1948), ο Κύρου αιτείται την ανακοίνωση των ονομάτων των Ελληνίδων που θαεκπροσωπήσουν τη χώρα στην Επιτροπή. Επάνω δεξιά, επιστολή του ΕθνικούΣυμβουλίου Ελληνίδων (A.Π. 21/8, 8.9.1948) με την οποία η πρόεδρος ΕλμίναΠαντελάκη και η γενική γραμματέας Ειρήνη Μπογδάνου προτείνουν την κυρία ΛίναΤσαλδάρη και τη δίδα Αίγλη Ψάλτη, νομικό με εξειδίκευση στο Διεθνές Δίκαιο.Τελικώς επελέγη στη θέση της δεύτερης η Αλεξάνδρα Μαντζουλίνου. Αριστερά,δημοσίευμα εφημερίδας αναφερόμενο στην ανάδειξη 300 Ελληνίδων στη λαϊκήψηφοφορία της 15ης Απριλίου 1951 για τα δημοτικά και κοινοτικά συμβούλια τηςχώρας. Δημοκρατικότερη εμφανίζεται η Κρήτη, αν και στα ρεκόρ της εποχήςσυγκαταλέγονται η Καβάλα και η Καλαμάτα. Στον Δήμο Αθηναίων ανεδείχθησαν πέντεγυναίκες δημοτικοί σύμβουλοι, οι E. Πολίτη, Π. Καΐρη, B. Παπαδημητρίου, A.Παπαϊωάννου και Δ. Μυτιληναίου. Το δημοσίευμα αφορούσε αίτημα του A. Κύρου απότον ΟΗΕ προκειμένου να ενημερώσει «…ως ένεστι τάχιον» την κυρία Εθριτζ,σύζυγο του γνωστού αμερικανού δημοσιογράφου, η οποία επρόκειτο να δημοσιεύσειάρθρα της μετά την επίσκεψή της στην Ελλάδα το 1951 (A.Π. 5247, 10.9.1951)
H συμμετοχή της γυναίκας στο μαζικό απελευθερωτικό κίνημα, τόσο μέσα στηνΕλλάδα όσο και έξω από αυτήν, ήταν εντυπωσιακή. Ευθύς εξαρχής οι γυναίκεςσυμμετέχουν ενεργά σε όλες τις δραστηριότητες του αντιστασιακού κινήματος.Αργότερα όμως, στην πιο αιματηρή φάση της Κατοχής, γύρω στην άνοιξη του 1943,η εμφάνιση των γυναικών γίνεται μαζικότερη και δυναμικότερη. Οργανώνονταιδιμοιρίες ανταρτισσών με κύρια πολεμικά καθήκοντα, που δεν τις περιορίζουν σεβοηθητικούς ρόλους. Και ενώ πολλά έχουν γραφεί για την ελληνίδα αντάρτισσα,την αγωνίστρια που πάλεψε πάνω στα ελληνικά βουνά για το διώξιμο τουκατακτητή, δεν έχει γίνει λόγος για τις εθελόντριες Ελληνίδες που αποτέλεσαντα πρώτα τμήματα του Εθελοντικού Στρατιωτικού Σώματος Ελληνίδων (ΕΣΣΕ).
Το στοιχείο αυτό έρχεται σε γνώση μας με έγγραφο του Ιστορικού Αρχείου τουυπουργείου Εξωτερικών (AYE Φάκελος Κυβέρνησης Καΐρου 4/7/1944) που αναφέρεταισε Διαταγή του 1ου Γραφείου του Γενικού Επιτελείου Στρατού και το υπογράφει(Κάιρο, 22 Φεβρουαρίου 1944) ο υπουργός Στρατιωτικών Βύρων Καραπαναγιώτης. Μετη διαταγή αυτή ιδρύονται τα πρώτα τμήματα του ΕΣΣΕ με τα διακριτικά: ΕνεργόςΛόχος του και Εφεδρικός Λόχος του. Εδρα του σώματος οριζόταν το Κάιρο.
Στις πρώτες 16 γυναίκες που κατετάγησαν στον Ενεργό Λόχο απονεμήθηκε απόειδική επιτροπή ο αντίστοιχος με τα προσόντα τους βαθμός (6 ανθυπολοχαγοί και10 ανθυπασπιστές) και ήταν υποχρεωμένες να φέρουν στρατιωτική στολή. Hμεγαλύτερη ήταν 46 ετών, η Μαρία Μπαμπαβέα, και η μικρότερη 21, ηανθυπασπιστής Νίτσα Μιγκάρδου.
* Ηλικιωμένες και έφηβες
Οι 299 γυναίκες που κατετάγησαν στον Εφεδρικό Λόχο φορούσαν τη στολή μόνο σεειδικές περιπτώσεις (ταξίδια, επίσημες εμφανίσεις ή διατεταγμένη υπηρεσία) καιέφεραν και αυτές βαθμούς από εκείνον του απλού στρατιώτη έως του ανθυπασπιστή.Ηταν συνολικά 23 ανθυπασπιστές, 13 ανθυπολοχαγοί, 25 επιλοχίες, 39 λοχίες, 39δεκανείς και 76 στρατιώτες. Από αυτές 4 δεκανείς, 3 επιλοχίες και 33στρατιώτες υπηρετούσαν στη Γάζα.
H γηραιότερη ήταν 74 ετών, η Μαγδαληνή Διακονικολάου, με τον βαθμό τουστρατιώτη, και η νεότερη μόλις… 7 ετών, η Νίκη Μιχαλάκη, με τον βαθμό επίσηςτου στρατιώτη.
H Νίκη Μιχαλάκη δεν ήταν η μόνη που εδήλωνε ως έτος γεννήσεως το 1936. Υπήρχανκαι άλλα μικρότερα παιδιά και νεαρές έφηβες στον Εφεδρικό Λόχο. H ερμηνείαήταν απλή: επρόκειτο για κατάταξη στον στρατό μιας ολόκληρης οικογένειας, απότη γιαγιά μέχρι και τη μικρή εγγονή! Εδώ ο ρόλος της γυναίκας που πάσχιζε γιαεθνική και κοινωνική απελευθέρωση προσέκρουε στον παραδοσιακό ρόλο της μάνας,που η ελληνική πατριαρχική κοινωνία είχε ετοιμάσει γι’ αυτήν. Οταν ο πατέραςέφευγε στο μέτωπο, τα παιδιά έμεναν στη γιαγιά και στη μάνα. Οταν και αυτέςπολεμούσαν, έπαιρναν τα παιδιά μαζί τους.
* Μετά τον πόλεμο
H ουσιαστική χειραφέτηση και διαφοροποίηση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνίαάρχισε μετά το 1950, όταν η χώρα προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια της μέσα απότα ερείπια του πολέμου. Οι γυναίκες που αποτελούσαν το μισό από τον πληθυσμόμπαίνουν νωρίς στον αγώνα για ένα καλύτερο μέλλον.
H υπογραφή του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών στις 26 Ιουνίου 1945 στον ΑγιοΦραγκίσκο, που κυρώθηκε στην Ελλάδα με τον A.N. 485/1945, αποτελεί έκτοτε τηβάση όλων των σχετικών διεθνών συμβάσεων που επιβάλλουν την ισότητα των δύοφύλων. Το άρθρο 8 του Χάρτη αναφέρει ότι «… τα Ηνωμένα Εθνη δενθέτουν κανέναν περιορισμό στην εκλογή ανδρών και γυναικών σε οιαδήποτε θέσηκαι με ίσους όρους». Τον Χάρτη συμπλήρωνε η Οικουμενική Διακήρυξη τωνΔικαιωμάτων του Ανθρώπου (Παρίσι 20.12.1948) και η Διεθνής Σύμβαση της Ρώμηςγια την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που ψήφισε το Συμβούλιο τηςΕυρώπης στη Ρώμη (4.11.1950) και κυρώθηκε στην Ελλάδα με τον N. 2329/1953, καιμετά τη μεταπολίτευση με το N.Δ. 53/1974.
H ψήφιση νομοθετικών μέτρων για την εφαρμογή ισοπολιτείας έγινε με πρώτο βήματον A.N. 959/1946 «Περί του δικαιώματος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι» στιςδημοτικές εκλογές. Ετσι το 1949 έχουμε τις πρώτες γυναίκες μέλη του ΔημοτικούΣυμβουλίου Αθηναίων, ενώ το 1957 εκλέγεται η πρώτη γυναίκα δήμαρχος στηνΚέρκυρα. Ηταν η Μαρία Δεσύλλα.
Το 1952 με τον N. 2159 χορηγείται στις γυναίκες το «δικαίωμα του εκλέγειν καιεκλέγεσθαι εις τας βουλευτικάς εκλογάς». Επειδή όμως δεν είχε ολοκληρωθεί ηεγγραφή των γυναικών στους εκλογικούς καταλόγους, οι Ελληνίδες δεν ψήφισανστις εκλογές του 1952 αλλά στην αναπληρωματική τοπική εκλογή στη Θεσσαλονίκη,όπου εξελέγη η πρώτη ελληνίδα βουλευτής, η Ελένη Σκούρα.
Ελληνίδες αντιπρόσωποι στον ΟΗΕ
Στους διπλωματικούς φακέλους του υπουργείου Εξωτερικών, υποφάκελοι πουαφορούν ζητήματα γυναικών, γυναικόπαιδων, trafficking, συναντήσεις διεθνώνγυναικείων οργανώσεων στο πλαίσιο της Κοινωνίας των Εθνών και κινήσεις για τηνκατάκτηση πολιτικών, εκπαιδευτικών και εργασιακών δικαιωμάτων βάσει συνθηκώντου ΟΗΕ, αρχίζουν από το έτος 1867, πυκνώνουν τα έτη 1922 και 1926 καιγίνονται ακόμη πλουσιότεροι τη δεκαετία του 1950.
Μέσα από φακέλους των ετών 1949, 1950 και 1951 παρακολουθούμε μιαενδιαφέρουσα αλληλογραφία της νομικού Αλεξάνδρας Μαντζουλίνου και τηςαείμνηστης Λίνας Τσαλδάρη που εκπροσώπησαν την Ελλάδα στην 5η Σύνοδο τηςΕπιτροπής Κοινωνικής και Οικονομικής Θέσεως της Γυναίκας των Ηνωμένων Εθνών.Στη 15σέλιδη έκθεσή της προς το υπουργείο Εξωτερικών, που είχε την ευθύνη καιτην κάλυψη της σχετικής οικονομικής δαπάνης, γράφει η Λίνα Τσαλδάρη: «Μεπλήρη συναίσθησιν της προσγενομένης εις εμέ τιμής διά της αναθέσεως τηςεντολής της εκπροσωπήσεως της Ελλάδος εις την επιτροπήν ταύτην, παρηκολούθησα επί τριετίαν, εν στενή συνεργασία μετά τηςαναπληρωματικής και νομικού συμβούλου μου κας Αλ. Μαντζουλίνου όλα ταζητήματα τα οποία περιελήφθησαν εις το πρόγραμμα εργασιών από τε γενικής καιαπό ελληνικής πλευράς, παρέχουσα πάσαν αιτουμένην πληροφορίαν καιεπιδιώκουσα την πλήρη ενημέρωσιν επί των κρατούντων εν Ελλάδι ως προς τηνγυναίκα εις τους διαφόρους υπό εξέτασιν τομείς, ζητήσασα δε να εξετασθήκατά την 4ην και 5ην σύνοδον και το ζήτημα του επαναπατρισμού τωνΕλληνοπαίδων, εις ο η Επιτροπή παρέσχεν αμέριστον την υποστήριξίντης. Μετά μεγάλης δε ικανοποιήσεως διεπίστωσα επί τη λήξει της τριετούςθητείας της Ελλάδος εν τη επιτροπή ότι η τε Πρόεδρος ως και άλλαι αντιπρόσωποι- μεταξύ των οποίων επρωτοστάτησεν η Αμερικανίς – εξεδήλωσαν επανειλημμένωςτην επιθυμίαν της επανεκλογής της Ελλάδος ως μέλους, πρότασιν διά τηνοποίαν και εζητήθη η συναίνεσις της Κυβερνήσεως παρά του μονίμου αντιπροσώπουκου Κύρου, όστις περιέβαλε με ιδιαίτερον ενδιαφέρον τας εργασίας τηςεπιτροπής και υπήρξε πολύτιμος συμπαραστάτης μου» (KY 1951, αρ. φακ. 129,υποφάκ. 3).
Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού καιΙστορικού Αρχείου στο ΥΠΕΞ.
