Στις 15 Φεβρουαρίου 1952 αρχίζει στο Διαρκές Στρατοδικείο Αθηνών η δίκη του Νίκου Μπελογιάννη, μέλους της Κεντρικής Επιτροπής του KKE. Μαζί του 28 ακόμη κατηγορούμενοι, ανάμεσά τους και η ετοιμόγεννη Ελλη Ιωαννίδου που θα ακούσει την καταδίκη της σε θάνατο δύο βδομάδες μετά, ενώ βρισκόταν σε δημόσιο μαιευτήριο της Αθήνας.
Με τον Ψυχρό Πόλεμο στο αποκορύφωμά του και την καχυποψία των δύο στρατοπέδων να φτάνει στα όρια της υστερίας δεν ήταν δύσκολο ούτε καν τότε, πόσο μάλλον σήμερα, μισόν αιώνα μετά, να καταλάβει κανείς ότι η δίκη είχε πολύ μεγάλη σημασία. H δίκη του Μπελογιάννη, ενός νέου άνδρα τριάντα εφτά χρόνων, μελαχρινού, άψογα ντυμένου, συχνά ελαφρά αξύριστου, που παρακολουθούσε με ένα γαρίφαλο στο χέρι τη διαδικασία της δίκης, ψύχραιμος, κρατώντας σημειώσεις, θα αποτελέσει για δεκαπέντε ημέρες σχεδόν, όσες διήρκεσε η δίκη, καθημερινό θέμα ολόκληρου του διεθνούς Τύπου, προκαλώντας την ίδια συγκίνηση με αυτήν της δίκης Ρόζενμπεργκ. Στις 29 Φεβρουαρίου του 1952 αγορεύουν οι συνήγοροι υπεράσπισης και μία ημέρα μετά, την 1η Μαρτίου, εκδίδεται η απόφαση του Στρατοδικείου. Ο Νίκος Μπελογιάννης και ο συγκρατούμενός του Ηλίας Αργυριάδης καταδικάζονται δις εις θάνατον «παμψηφεί». Ο Δ. Μπάτσης, ο Φ. Λαζαρίδης, ο Καλούμενος και η Ελλη Ιωαννίδου μία φορά σε θάνατο, επίσης «παμψηφεί». Σε θάνατο θα καταδικασθούν άλλοι δύο με ψήφους 4 έναντι μιας. Συνολικά δηλαδή οκτώ σε θάνατο, άλλοι τέσσερις ισόβια, δύο σε 20 χρόνια, τέσσερις σε 15, δύο σε 10, δύο σε 1 και επτά απαλλάσσονται. Μπροστά στην τραγικότητα των γεγονότων αυτών, η Αριστερά εμφανίζεται, από τις λίγες φορές, ενωμένη και κινητοποιείται για να σωθούν οι μελλοθάνατοι. H ΕΔΑ, ο Σβώλος και ο Τσιριμώκος, καθώς και ο Μιχάλης Κύρκος κάνουν αλλεπάλληλα διαβήματα στον πρωθυπουργό για να ματαιωθούν οι εκτελέσεις.
Ο Πασαλίδης και ο Κύρκος εκφωνούν πύρινους λόγους στη Βουλή. Βουλευτές της ΕΔΑ επισκέπτονται τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σπυρίδωνα που ομολογεί ότι η παλικαριά και η πίστη στις ιδέες του, όπως και η αυτοθυσία του Μπελογιάννη αποδείχθηκαν ανώτερες και από αυτές των πρώτων χριστιανών. Αποφεύγει όμως, από φόβο τυχόν αντιδράσεων στο εσωτερικό της Εκκλησίας, να κάνει δημόσια δήλωση και δεσμεύεται να μιλήσει κατ’ ιδίαν στον βασιλιά.
Το θέμα των εκτελέσεων έχει προκαλέσει το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Πρωτοστατούν μεν τα κομμουνιστικά κόμματα, όπως θα ήταν αναμενόμενο, αλλά μαζί τους κινητοποιούνται σοσιαλιστές, ριζοσπάστες, φιλελεύθεροι ακόμη και δεξιοί και μέλη των χριστιανικών κομμάτων. Τηλεγραφήματα και εκκλήσεις να ματαιωθούν οι εκτελέσεις στέλνουν στον βασιλιά ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλους ο Ντε Γκωλ, ο Πιερ Κοτ, ο Πολ Μπονκούρ, ο Ζαν Πολ Σαρτρ, ο Πολ Ελυάρ, ο Τσάρλι Τσάπλιν, ο Λουί Αραγκόν, ο Ζαν Κοκτό, ο Χένρι Γουάλας κ.ά. Είκοσι αγγλικανοί κληρικοί με τηλεγράφημά τους στον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών τον καλούν να γίνει νέος Ιωάννης Χρυσόστομος. Ακολουθούν τηλεγραφήματα αμερικανών κληρικών. Ο Πλαστήρας σχηματίζει πάνω στο πρωθυπουργικό γραφείο του βουνό με τα συσσωρευμένα κείμενα διαμαρτυρίας. Στο μεταξύ το σκίτσο του Μπελογιάννη με το γαρύφαλλο που φιλοτέχνησε ο Πικάσο κυκλοφορεί σε χιλιάδες αντίγραφα σε όλον τον κόσμο.
Αμήχανη η ελληνική κυβέρνηση μπροστά στη διεθνή κατακραυγή
Στο Διπλωματικό Αρχείο ΥΠΕΞ εντοπίστηκαν 18 φάκελοι της Κεντρικής Υπηρεσίας και πολυάριθμοι φάκελοι αρχειακών ενοτήτων των ελληνικών πρεσβειών στο εξωτερικό με θεματική ενότητα «Δίκη Μπελογιάννη». Φωτογραφικό υλικό και έντυπα από ολόκληρο τον κόσμο περιλαμβάνονται στο ίδιο Αρχείο. Από τον τεράστιο όγκο εγγράφων και αναφορών εντύπωση προκαλεί το μέγεθος του ισραηλιτικού Τύπου και το αίτημα της τουρκικής πρεσβείας με επίσημη ρηματική διακοίνωση Νο 534/160 στις 18 Ιουνίου 1952 να δοθεί άδεια σε υπάλληλό της να μελετήσει τα πρακτικά της δίκης! Στη συνέχεια, σταχυολογούνται, ενδεικτικά του κλίματος ανά χώρα, τα γεγονότα και οι αντιδράσεις του διεθνούς Τύπου.
Ιταλία
Στην Ιταλία κηρύσσονται στάσεις εργασίας. 300 ιταλοί γερουσιαστές απευθύνουν στον Σοφοκλή Βενιζέλο, που επισκέπτεται τη Ρώμη «πρωθυπουργεύων» αφού ο Πλαστήρας νοσεί βαριά, δριμύ υπόμνημα για ματαίωση των εκτελέσεων. Ο Τύπος βράζει. Ο δήμαρχος της Γένοβας, καθηγητής Gelasio Adamoli, δημοσιεύει εκτενές άρθρο στην εφημερίδα «L’ Unitα» (7.3.1952) με τίτλο «Να σωθεί ο Μπελογιάννης!». Στις 6 Μαρτίου η εφημερίδα «Il Paese» δημοσιεύει άρθρο με τίτλο «H διαμαρτυρία των λαών δύναται να αναχαιτίσει την χείρα των δολοφόνων». Την επομένη ο πρέσβης A. Αργυρόπουλος ενημερώνει από τη Ρώμη ότι παρέλαβε απειλητική επιστολή «… δι’ ης μοι γνωστοποιείται πενθήμερος προθεσμία προς απόλυσιν των καταδικασθέντων πατριωτών, παρελθούσης απράκτως της οποίας θα πληρώσω προσωπικώς το διαπραττόμενον έγκλημα». Πρόνοια εκτάκτων μέτρων για την ασφάλειά του λαμβάνεται στο ίδιο έγγραφο (A.Π. 1224, 7.3.1952). Στη ζώνη «Ελευθέρου Εδάφους Τεργέστης» οι λιμενεργάτες, μέλη της εργατικής οργανώσεως «Sindicati Unici», πραγματοποιούν στάσεις εργασίας επί των ελληνικών πλοίων (Απόρρητο A.Π. 349, 4/4/1952, υπογράφει ευπειθέστατος ο αντιπρόσωπος της Ελλάδας Γεώργιος K. Παπαδόπουλος).
Γαλλία
Ο ραδιοφωνικός σταθμός των Παρισίων στις 4 Μαρτίου μεταδίδει ότι η καταδίκη Μπελογιάννη και λοιπών αφορά «διωγμό πολιτικών αντιπάλων». Ο έλληνας πρέσβης P. Ραφαήλ λαμβάνει οδηγίες από το Κέντρο (6.3.1952 με κρυπτοτηλεγράφημα A.Π. 24462) να ανασκευάσει την είδηση. Κατά την εφημερίδα «Le Monde» (άνευ ημερομηνίας) οι γάλλοι διανοούμενοι, ανάμεσά τους και 70 δικηγόροι από το Παρίσι, αρνούνται να παραδεχθούν το αποτέλεσμα της δίκης. Την 1η Απριλίου 1952 ο βουλευτής του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας Duloc κατηγορεί ενώπιον της Εθνοσυνέλευσης τη γαλλική κυβέρνηση για την παθητική της στάση και εξαγγέλλει για την επομένη μεγάλο συλλαλητήριο διαμαρτυρίας έξω από την ελληνική πρεσβεία (κρυπτό A.Π. 436 2.4.1952, P. Ραφαήλ). H πρεσβεία φρουρείται αφού, όπως και στη Βιέννη, δύο ημέρες πριν άγνωστοι επετέθησαν στα γραφεία ρίχνοντας πέτρες και σπάζοντας τζάμια (A.Π. 420 30.3.1952, Ραφαήλ από Παρίσι).
Στις 21 Μαρτίου ο Ραφαήλ ζητάει με έκτακτη επαφή να πληροφορηθεί αν ευσταθεί η πληροφορία ότι υπάλληλοι της UNESCO έχουν αποστείλει στον Πρωθυπουργό έγγραφη διαμαρτυρία με υπογραφές υπηρετούντων στον διεθνή Οργανισμό.
ΗΠΑ
Τα φύλλα των «New York Times» και της «Herald Tribune» αφιερώνουν άρθρα τους την 1η Απριλίου 1952 στις εκτελέσεις «ερυθρών πρακτόρων» στην Αθήνα.
Εχει προηγηθεί εκτεταμένη ειδησεογραφία σε όλη τη διάρκεια της δίκης και κινητοποιήσεις γυναικείων (American Women for Peace) και εκκλησιαστικών σωματείων. Θερμότεροι όλων των συνομιλητών με τον έλληνα Μόνιμο Αντιπρόσωπο στα Ηνωμένη Εθνη Αλέξη Κύρου, οι ιερείς της Church of the Saviour Rev. Spencer Kennar και Rev. William Howard Melish δεν θα διστάσουν να εκφράσουν τον αποτροπιασμό τους υπενθυμίζοντας τις άδικες σφαγές αθώων στην Κίνα από το κομμουνιστικό καθεστώς και την καταδίκη Rosenberg με τις ίδιες ακριβώς κατηγορίες.
Βρετανία
Ο βρετανικός Τύπος αναφέρεται στο γεγονός της δίκης και καταδίκης των ελλήνων «κατασκόπων» με ιδιαίτερη προσοχή. Στις 5 Μαρτίου το BBC μεταδίδει συνέντευξη του βουλευτή Francis Noel Baker, που ισχυρίζεται ότι η δίκη την οποία παρακολούθησε σε όλη τη διάρκειά της διεξήχθη με «απόλυτον τάξιν, τιμιότητα και κατά τρόπον πολιτισμένον…». Στο κοινό όμως της δίκης παρευρίσκεται και ο γνωστός για τη δεινότητά του δικηγόρος Stanley Moore, στον οποίο απαγορεύθηκε να παραστεί ως υπεράσπιση του Μπελογιάννη. Μόλις τελειώσει η δίκη με απόρρητο έγγραφό του το Γενικό Επιτελείο Εθνικής Αμύνης θα ενημερώσει το ΥΠΕΞ ότι ο Moore ανήκει στη γνωστή κομμουνιστική οργάνωση βρετανών δικηγόρων HALDANE και θα απορήσει γιατί του δόθηκε visa εισόδου στη χώρα (ΒΣΤ 902, 8.3.1952).
Στις 26 Μαρτίου με έγγραφό του ο διευθυντής της A’ Πολιτικής Διεύθυνσης πρέσβης B. Μόστρας θα αιτηθεί από το υπουργείο Εσωτερικών την έκδοση ερυθρού δελτίου για τον S. Moore «το ταχύτερον δυνατόν» (A.Π. 26466), ο οποίος όπως απεδείχθη ξεγέλασε τις ελληνικές Αρχές και κατάφερε να εισέλθει στη χώρα με visa μέσω Ρώμης.
H εφημερίδα «Daily Worker» παρακινεί σε διαμαρτυρίες έξω από την ελληνική πρεσβεία του Λονδίνου που φρουρείται με έκτακτα μέτρα. Σε απεργία κατεβαίνουν οι ουαλλοί ανθρακωρύχοι. Τα ψηφίσματα στοιβάζονται βουνό στην είσοδο που ανεμίζει η ελληνική σημαία επί της Upper Brook Street.
Βέλγιο
Και στο Βέλγιο τόσο ο Τύπος όσο και οι εργατικές οργανώσεις αντιδρούν. Στις 24 Μαρτίου ο έλληνας πρέσβης I. Καψάλης ζητάει οδηγίες από την Κεντρική Υπηρεσία για το πώς να αντιμετωπίσει το αίτημα να τον επισκεφθούν και να του παραδώσουν κείμενο με 10.000 υπογραφές διαμαρτυρίας. «Επί τη αρνήσει μου, γράφει, η οργάνωσις μοι απέστειλε τας διαμαρτυρίας διά ταχυδρομικού δέματος. Ευαρεστηθήτε όπως μοι γνωρίσητε εάν δέον επιστρέψω τούτο…».
Ενα μήνα μετά, στις 23 Απριλίου, οργανώνεται σε κεντρικό κτίριο των Βρυξελλών ομιλία του γάλλου δικηγόρου Claude Dennery με πολυπληθές ακροατήριο. Σκοπός η ενημέρωση του κοινού για το τι συμβαίνει στην Ελλάδα και η συγκέντρωση υπογραφών διαμαρτυρίας σε κείμενο-έκκληση που διανεμήθηκε της Ανριέτ Ψυχάρη. Στις 3 Μαΐου οι ελληνικές Αρχές θα εκδώσουν ερυθρό δελτίο για την απαγόρευση εισόδου του Dennery στη χώρα.
Αυστρία – Γερμανία
Τα επεισόδια της 20ής Μαρτίου 1952 έξω από την ελληνική πρεσβεία Βιέννης, όπου σύμφωνα με την έκθεση του πρέσβη X. Ζαμαρία γύρω στους 800 διαδηλωτές προέβησαν σε καταστροφές ρίχνοντας πέτρες και σπάζοντας τζάμια, θα απασχολήσουν για ημέρες τον Τύπο αλλά και το σύνολο του διπλωματικού σώματος στην αυστριακή πρωτεύουσα. Από το έγγραφο διαμαρτυρίας των διαπιστευμένων στη Βιέννη πρέσβεων θα απουσιάσουν οι υπογραφές του Αιγύπτιου, όλων των πρέσβεων των ανατολικών κρατών και του Αργεντινού. Για τον τελευταίο ο έλληνας πρέσβης εκφράζει την οργή του δεδομένης της υποστήριξης που έλαβε η Αργεντινή από την Ελλάδα για την είσοδό της στον ΟΗΕ.
H αυστριακή κυβέρνηση αναλαμβάνει να αποζημιώσει τις καταστροφές του κτιρίου και τότε νέος σάλος προκαλείται στον Τύπο για τις «φιλικές εκδηλώσεις προς τους φονείς…» (εφημ. «Volksstime», 9.4.1952).
Από την πληθώρα δημοσιευμάτων που εντοπίστηκαν στους φακέλους, τα περισσότερα όπως θα ήταν αναμενόμενο από τις σοβιετικές δημοκρατίες και τα κράτη του ανατολικού μπλοκ, κυρίως τη Βουλγαρία, ξεχωρίζει για τη σφοδρότητά του ο σκανδιναβικός και ισραηλινός Τύπος (κυρίως η «Jerusalem Post»), ενώ συγκινητικές ήταν οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των εργαζομένων στην Κύπρο, όπως και η επιστολή του δημάρχου Αμμοχώστου. Στις διαδηλώσεις της Λευκωσίας, την 31η Μαρτίου, 26 άτομα συνελήφθησαν με την κατηγορία της συμμετοχής σε παράνομη συγκέντρωση και υποχρεώθηκαν σε χρηματικά πρόστιμα ύψους 770 λιρών! (εφημ. «Ελευθερία», 15.4.1952)
H ελληνική κυβέρνηση υπό το βάρος της διεθνούς κατακραυγής σπεύδει να εκτυπώσει φυλλάδιο για την ενημέρωση της κοινής γνώμης. Με ενέργειες και συνεννοήσεις μεταξύ των δύο υπουργείων, Εξωτερικών και Τύπου, τυπώνεται τελικώς το φυλλάδιο τον Ιούλιο του 1952 στο Λονδίνο με τη βοήθεια του συντάκτη των «Times» Renden και τού εκεί έλληνα πρέσβη Γ. Σεφεριάδη που ειδοποιούσε τον Μάιο του 1952 ότι η έκδοση καθυστερούσε λόγω ασθενείας του εκδότη. Λόγοι οικονομίας υποχρέωσαν το ελληνικό Δημόσιο να περιορισθεί στη γαλλική εκδοχή της έκδοσης με τίτλο «Le procès d’ Espionnage en Grèce 15 Février – 1 mars 1951». Ευχαριστίες για την έκδοση από τον τότε υπουργό Εξωτερικών εδόθησαν στον διευθυντή της A’ Πολιτικής Διευθύνσεως, πρέσβη Φρυδά, και την άγνωστη συγγραφέα του Ιωάννα Στεφανόπολι… (sic).
Παρά τον διεθνή σάλο, ο Νίκος Μπελογιάννης και οι σύντροφοί του θα εκτελεσθούν. H λήθη που νομοθετικά και πολιτικά διακηρύχθηκε επί Πλαστήρα δεν μπόρεσε να οδηγήσει στην εθνική συμφιλίωση. Οι δίκες για κατασκοπεία, οι εξορίες και τα πιστοποιητικά φρονημάτων θα συνεχισθούν. Και ενώ η Ευρώπη ξαναχτιζόταν εν καιρώ ειρήνης μετά τη λαίλαπα του B’ Παγκοσμίου Πολέμου, στη χώρα μας το φάντασμα του ελληνικού εμφυλίου, αυτού που ο γνωστό έλληνας καθηγητής στην Αμερική Τζων Ιατρίδης χαρακτήρισε ως τη μεγαλύτερη μάχη του Ψυχρού Πολέμου, εξακολουθούσε να καταδυναστεύει την πολιτική ζωή του τόπου. H σύγκρουση Καραμανλή – Ανακτόρων, η Αποστασία και ο διαρκής πρωταγωνιστικός ρόλος του ξένου παράγοντα υπήρξε ο σκοτεινός ρους των γεγονότων που οδήγησε στη δικτατορία των συνταγματαρχών και στην προδοσία της Κύπρου.
H κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου στο ΥΠΕΞ.
