varvogli@otenet.gr


Σας αρέσουν τα «Χ-Files»; Παρακολουθείτε με κομμένη ανάσα ταινίες με UFO και αστυνομικο-πολιτικο-κοινωνικές περιπέτειες με σενάρια που, αν και παρατραβηγμένα, σαφώς παραπέμπουν στην πραγματικότητα; Αν ναι, δεν είστε οι μόνοι. Τον Ιούλιο του 1997 το συμπλήρωμα του Oxford English Dictionary συμπεριέλαβε τον όρο «θεωρία συνωμοσίας» για πρώτη φορά αναγνωρίζοντας ότι τα τελευταία χρόνια η συνωμοσία έχει γίνει της μόδας ως εξήγηση για τα γεγονότα που εκτυλίσσονται παγκοσμίως. Πίσω από τις θεωρίες συνωμοσίας κρύβεται η βαθιά ριζωμένη και παγκόσμια ανθρώπινη ανάγκη πίστης σε μια μεγάλη δύναμη που ελέγχει και εξουσιάζει τα πάντα. Στη θεωρία συνωμοσίας αυτό μεταφράζεται σε κάποιον ή κάποιους με εξουσία που έχουν τη δύναμη να μας σώσουν ή να μας καταδικάσουν. Αν τα πράγματα συμβαίνουν τυχαία, εξαιτίας του πολυπαραγοντικού κοινωνικοοικονομικού περιβάλλοντός μας, αυτό δεν βγάζει νόημα για τον μέσο άνθρωπο, γιατί πρόκειται για μια απρόσωπη έννοια, και έτσι προτιμά να πιστεύει ότι ο τάδε ή ο δείνα, που είτε κατονομάζεται είτε όχι, είναι υπεύθυνος. Οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν ευχαρίστηση, διασκέδαση και ικανοποίηση στο ευρύ κοινό. Ετσι δεν ευσταθεί η άποψη ότι οι θεωρίες συνωμοσίας αναπτύσσονται σε περιθωριακές και ψυχολογικά διαταραγμένες κοινωνικές ομάδες. Μάλλον πρόκειται για απόρροια της γενικότερης μυστικοπάθειας σε ατομικό και σε πολιτικό επίπεδο καθώς και των απορρήτων σχετικά με την εθνική ασφάλεια. Ετσι η κουλτούρα της μυστικοπάθειας γαλούχησε την κουλτούρα της συνωμοσίας.Στα δικά μας τώρα: οι σφυγμομετρήσεις της κοινής γνώμης δείχνουν ότι όποιος και αν πιαστεί από τα μέλη της «17 Νοέμβρη» πάντα θα θεωρείται ότι υπάρχει και κάποιος παραπάνω, ο οποίος όμως παραμένει «ασύλληπτος» (κυριολεκτικά και μεταφορικά), βάσει μιας γενικότερης θεωρίας συνωμοσίας. Για να κατανοήσουμε τη θεωρία συνωμοσίας θα πρέπει να πάμε πέρα από τις δύο βασικές θεωρίες που επικρατούν: τη συλλογική «παράνοια» των εξτρεμιστών της Ακροδεξιάς, βασισμένη στις μελέτες του Richard Hofstadter (1950), και σε αυτήν του Carl Sagan (1996) σχετικά με το άλογο και τη μωροπιστία ενός ανεκπαίδευτου κοινού.


Οι θεωρίες συνωμοσίας εξυπηρετούν μια σημαντική κοινωνική λειτουργία καταπραΰνοντας ορισμένα είδη άγχους στα μέλη μιας ομάδας και συγχρόνως περιορίζοντας ή εμποδίζοντας την ικανότητά τους να ανταποκριθούν σε εξωτερικές και εσωτερικές κοινωνικές και πολιτικές προκλήσεις. Ηδη από την εποχή της Τουρκοκρατίας και έπειτα οι Ελληνες βασίζονται σε θεωρίες συνωμοσίας ως βασικό τρόπο κατανόησης της πολιτικής και της ιστορίας. Το γεγονός ότι μεγάλες δυνάμεις έχουν όντως παίξει ρόλο στα ελληνικά ζητήματα οδήγησε απλό κόσμο, πολιτικούς και αρχηγούς να ερμηνεύουν την ιστορία βάσει περίπλοκων και ύπουλων συνωμοσιών.


Ορισμένες βαθιά ριζωμένες απόψεις της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς μπορεί να συνέβαλαν στη δημοτικότητα των θεωριών συνωμοσίας. Στη σύγχρονη κοινωνική ψυχολογία θεωρίες σαν και αυτήν της συνωμοσίας ορίζονται ως περίπλοκα, εσωτερικά συνεπή συστήματα «συλλογικής πλάνης» που δύσκολα καταρρίπτονται.


* Ο μανιχαϊσμός του νεοέλληνα


Πολλές από τις θεωρίες συνωμοσίας βασίζονται σε έναν απλό δυϊσμό, σύμφωνα με τον οποίο ο κόσμος διαιρείται σε καλές και σε κακές δυνάμεις που αντιμάχονται αενάως, οι δεύτερες εκ των οποίων καθορίζουν τη ροή της ιστορίας. Μια τέτοια θεώρηση είναι ριζωμένη στον ψυχισμό του νεοέλληνα από τα διδάγματα της μυθολογίας (π.χ., ο Ηρακλής στον δρόμο της Αρετής και της Κακίας) και τη χριστιανική παράδοση. Ετσι καταστροφές, αποτυχίες, πολεμικές ήττες, όπως εξιστορούνται στη μυθολογία, οφείλονται σε δυνατούς, συχνά αόρατους, εχθρούς. Ο μυθολογικός χαρακτήρας της παραδοσιακής ελληνικής ιστοριογραφίας, που αντικατοπτρίζει μια τάση για τρόπο σκέψης με μυθολογικές διαστάσεις και ποιητική υπερβολή, καθώς και η παράδοση της απόδοσης θαυματουργών πράξεων σε παρέμβαση εξωτερικών θεϊκών δυνάμεων είναι παράγοντες που συνεισέφεραν στη δημιουργία των θεωριών συνωμοσίας.


Στην καθημερινότητα κάτι τέτοιο μεταφράζεται ως υπέρβαση της ανθρώπινης δύναμης και ως βολική δικαιολογία. Από τη μία, αν κανείς παραδεχθεί εύκολα ότι μια χούφτα «κοινών θνητών» δημιούργησε τη «17 Νοέμβρη» ή ότι ένας μόνο άνθρωπος έχει τη δύναμη να προβεί σε βομβιστικές επιθέσεις και καταστρεπτικές ενέργειες, τότε καταρρίπτεται η βασική έννοια της ασφάλειας, την οποία ο Maslow εξαίρει ως μια από τις βασικές προϋποθέσεις ψυχικής ισορροπίας, και επικρατεί ο φόβος. Από την άλλη, αν παραδεχθούμε ότι κάποιος μπορεί να πλουτίσει μόνο χάρη στη σκληρή δουλειά του και σε ευνοϊκές συγκυρίες, χωρίς την παρέμβαση «μεγάλων δυνάμεων», αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν δικαιολογίες για τη μετριότητα και ότι τελικά ο καθένας είναι υπεύθυνος για τη μοίρα του.


* Διάγνωση και σύμπτωμα


Η υπερίσχυση της θεωρίας συνωμοσίας και της μεθοδολογίας με την οποία οι πληροφορίες μέσω μιας γνωσιακής διεργασίας νομιμοποιούνται ως γνώση αποτελεί σύμπτωμα της σύγχρονης κατάστασης και αντανακλά τη μεταμοντέρνα κατάρριψη της διάκρισης ανάμεσα στο κυριολεκτικό και στο μεταφορικό, στο γεγονός και στο μυθιστορηματικό, στο παρανοϊκό και στο καταδιωκόμενο, στη διάγνωση και στο σύμπτωμα, στο προσωπικό και στο πολιτικό, στο σημαντικό και στο ασήμαντο, στο πιθανό και στο απίθανο. Η απώλεια αυτών των διακρίσεων δημιουργεί μια γνωσιακή και ψυχολογική σύγχυση σχετικά με το «πού βρισκόμαστε» και οδηγεί στη δημιουργία θεωριών συνωμοσίας προκειμένου να εξηγηθούν με εύληπτο και γρήγορο τρόπο τα – φαινομενικά – ανεξήγητα. Αν και το να κατακρίνουμε άλλους βοηθάει στο να καταπραΰνει το άγχος για τις αποτυχίες μας, η άμεση αποδοχή των θεωριών συνωμοσίας είναι δυσλειτουργική για το κοινωνικό και το πολιτικό σύστημα αλλά και την ψυχική ηρεμία του κάθε ατόμου και εμποδίζει τις λογικές αντιδράσεις σε εσωτερικές και σε εξωτερικές κρίσεις.


Η κυρία Λίζα Βάρβογλη είναι ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια.