«Αυτοσυγκράτηση, άσκηση, δουλειά, οι καθημερινοί μου σύντροφοι»


Ο Ζορζ Μπενζαμέν Κλεμανσό γεννήθηκε στις 28Σεπτεμβρίου 1841 στη Βανδέα της Δυτικής Γαλλίας. Φοίτησε στην Ιατρική Σχολήτης Νάντης και στη συνέχεια στην αντίστοιχη του Παρισιού. * Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, έφυγε το 1865 για τιςΗΠΑ. Εφθασε εκεί την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου και εντυπωσιάστηκε από τηνελευθερία της έκφρασης των Αμερικανών. Επιστρέφοντας στη Γαλλία εγκαταστάθηκεστη Μονμάρτρη και άρχισε να ασκεί το επάγγελμα του γιατρού. * Εξελέγη δήμαρχος του 18ου Διαμερίσματος, όπου λίγοαργότερα θα ξεσπούσε η εξέγερση της Κομμούνας του Παρισιού. Το 1876 εξελέγηβουλευτής και εξελίχθηκε σε ηγετική προσωπικότητα του Ριζοσπαστικού Κόμματοςκαι της άκρας Αριστεράς. Το μεγαλύτερο διάστημα της σταδιοδρομίας του η θέσητου ήταν στην αντιπολίτευση, την οποία υπηρέτησε με μαχητικότητα καισαρκαστική ρητορική δεινότητα, όχι μόνο από τα έδρανα του κοινοβουλίου αλλάκαι από τις σελίδες των εφημερίδων του. * Το 1886προκάλεσε την παραίτηση του Ζυλ Φερύ, στον οποίο επετέθη για τηναποικιοκρατική πολιτική του («έπαιζε το παιχνίδι του Βίσμαρκ, σπαταλούσετις δυνάμεις της Γαλλίας και υποδούλωνε τους έγχρωμους λαούς»). Τηνεπόμενη χρονιά υποστήριξε τον Μπουλανζέ αλλά στράφηκε εναντίον του προκαλώνταςτην πτώση του όταν συνειδητοποίησε ότι αποτελούσε έναν επικίνδυνο δημαγωγόεθνικιστή. * Υστερα από την αποτυχία του ναεπανεκλεγεί βουλευτής εξαιτίας των συκοφαντικών κατηγοριών για ανάμειξή τουστο σκάνδαλο της γαλλικής εταιρείας της Διώρυγας του Παναμά, αφιερώθηκε γιαένα διάστημα αποκλειστικά στη δημοσιογραφία. Από την εφημερίδα του «LaJustice» και, στη συνέχεια, από τη «L’ Aurore» (την οποία ίδρυσε το 1897)υπερασπίστηκε με τη γνωστή του μαχητικότητα την αθωότητα του Ντρέιφους. * Η αποκατάσταση του Ντρέιφους υπήρξε και δική του. Οιεπόμενες εκλογές τον έφεραν πανηγυρικά στη Γερουσία, της οποίας υπήρξε μέλοςως την αποχώρησή του από την πολιτική δραστηριότητα το 1920. * Ανέλαβε το πρώτο κυβερνητικό του αξίωμα στα 64 τουχρόνια, ως υπουργός των Εσωτερικών αποφασισμένος να επιτύχει τον χωρισμό τηςΕκκλησίας από το κράτος. Την επόμενη χρονιά έγινε πρωθυπουργός. Η σκληρή στάσητου στις απεργίες που ξέσπασαν εκείνη την περίοδο στη Γαλλία απετέλεσε αφορμήπύρινων αντιπαραθέσεων με τον Ζαν Ζορές. * Παραιτήθηκε το 1909, ύστερα από πικρή διαμάχη με τη Γερμανία για έναεπεισόδιο στην αποικία του Μαρόκου. Εφυγε για ένα διάστημα για μια περιοδείαστο εξωτερικό, εκφωνώντας ομιλίες με θέμα τη δημοκρατία στην Αργεντινή, στηνΟυρουγουάη και στη Βραζιλία. * «Ο πατέρας τηςνίκης» άρχισε τον πόλεμο πολύ νωρίς. Επιστρέφοντας στη Γερουσία το 1911 ήτανπεπεισμένος για τις πολεμικές προθέσεις της Γερμανίας. Ξεκίνησε αγώνα για νακάνει γνωστές τις απόψεις του. Γι’ αυτόν τον λόγο ίδρυσε το 1913 ακόμη μιαεφημερίδα, τη «L’ Homme Libre» («Ο Ελεύθερος Ανθρωπος»), η οποία μετά τηνέναρξη του πολέμου και την επιβολή της λογοκρισίας μετονομάστηκε σε «L’ HommeEnchaine» («Ο Αλυσοδεμένος Ανθρωπος»). * Το 1917,σε μια κρίσιμη καμπή του πολέμου, ανέλαβε να σώσει τη Γαλλία και τουςΣυμμάχους. Το κατόρθωσε. Την 11η Νοεμβρίου 1918 η Γαλλία ψήφισε νόμο με τονοποίο αναγνώριζε ότι ο πολίτης Κλεμανσό πρόσφερε την ύψιστη υπηρεσία στηνπατρίδα. * Οι Γάλλοι ωστόσο δεν τον ανέδειξαν στοαξίωμα του προέδρου της Δημοκρατίας το 1920, προκαλώντας την οριστικήαποχώρησή του από την πολιτική. * Πέθανε το 1929στο Παρίσι και ετάφη, σύμφωνα με τις τελευταίες επιθυμίες του, κοντά στονπατέρα του, στο νεκροταφείο του Κολομπιέ της Βανδέας, χωρίς θρησκευτικήτελετή, επιτύμβιες επιγραφές και τιμές. «Στην κηδεία μου» είχε πεικάποτε «θέλω μόνο τα άκρως απαραίτητα, δηλαδή εμένα».




ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ, ΕΙΡΗΝΗ. 1919, μετά την υπογραφή της Συνθήκης τωνΒερσαλλιών. Ο «πατέρας της νίκης» επευφημείται ­ είχε σώσει τη Γαλλία και τουςΣυμμάχους, είχε δώσει τέλος σε μια απέραντη αιματοχυσία. Η ειρήνη, επιτέλους,φαινόταν να παγιώνεται. Ωστόσο ο «Τίγρης» δεν διατηρούσε αυταπάτες: «Η Ιστορίαεπαναλαμβάνεται» έλεγε. Οντας σίγουρος ότι οι άνθρωποι δεν θα την εμποδίσουννα επαναληφθεί. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος θα τον επιβεβαίωνε


Ο Ζορζ Κλεμανσό (1841-1929), ο γάλλος πολιτικός που έμεινε στην ιστορίαως «Ο Τίγρης», γεννήθηκε σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, τη Βανδέα, και ότανενηλικιώθηκε μετακόμισε στο Παρίσι, όπου εργάστηκε ως γιατρός. Εζησε στιςΗνωμένες Πολιτείες από το 1865 ως το 1869 και ύστερα επέστρεψε στη χώρα τουγια να ακολουθήσει καριέρα πολιτικού. Υπήρξε επίσης δημοσιογράφος και με τηνιδιότητά του αυτή ίδρυσε την εφημερίδα «L’ Aurore» («Η Αυγή»), η οποίααποκάλυψε την υπόθεση Ντρέιφους. Ο Κλεμανσό υπήρξε πρωθυπουργός της Γαλλίαςαπό το 1906 ως το 1909 και ξανά από το 1917 ως το 1920, επικεφαλής κυβέρνησηςσυνασπισμού. Ανασυνέταξε τον λαό του και ώθησε τον γαλλικό στρατό στη νίκη στηδιάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην ειρηνευτική Διάσκεψη του Παρισιού οΚλεμανσό ήταν ο υπεύθυνος για τους σκληρούς όρους που επιβλήθηκαν στη Γερμανίαμε τη Συνθήκη των Βερσαλλιών. Κατά τραγική ειρωνεία, έχασε τις προεδρικέςεκλογές του 1920 επειδή θεωρήθηκε ότι υπήρξε υπερβολικά επιεικής απέναντι στηΓερμανία.


Ο Τζορτζ Σιλβέστερ Βίρεκ (George Sylvester Viereck, 1884-1962) είχεκαταγωγή γερμανοεβραϊκή. Ο πατέρας του ήταν λόγιος, είχε μάλιστα διατελέσειβουλευτής του Σοσιαλιστικού Κόμματος στο γερμανικό κοινοβούλιο. Η οικογένειαμετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1890. Στη διάρκεια τουΑ´ Παγκοσμίου Πολέμου ο Τζορτζ Σιλβέστερ Βίρεκ υπήρξε υποστηρικτής τηςΓερμανίας ως τη στιγμή που οι Ηνωμένες Πολιτείες ενεπλάκησαν στη διαμάχη. ΟΒίρεκ απέσπασε αρχικά την προσοχή του κοινού ως ποιητής, ένας σχολιαστήςμάλιστα του είχε πλέξει το εγκώμιο ως εξής: «Από το 1908 ως το 1914 υπήρξεο καλικάντζαρος των αμερικανικών γραμμάτων ­ ένας θρασύς, ασεβής, χωρίς περιορισμούς νεαρός ο οποίος γαργαλούσε τονσοβαροφανή πισινό των πουριτανικών ιδανικών και σόκαρε τους ανθρώπουςπροτρέποντας τη Μούσα να τραγουδήσει χωρίς αιδώ για πράγματα που οι καθώςπρέπει άνθρωποι ούτε καν θα ψιθύριζαν… Η αμερικανική ποίηση οφείλεινα ευχαριστήσει τον Βίρεκ περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ­ με πιθανήεξαίρεση τον Εζρα Πάουντ ­ για την απελευθέρωσή της από την ηθική της ψύχωσηκαι την παραχώρηση του προνομίου της αισθητικής της ελευθερίας».


Ο Βίρεκ έγραψε μια νουβέλα ­ που έγινε μπεστ σέλερ ­ με τίτλο «Τα πρώταμου 2.000 χρόνια: Η αυτοβιογραφία του περιπλανώμενου Ιουδαίου» και περιέγραφετον εαυτό του ως «συνεντευξιαστή των διασήμων» στα έντυπα του Χιρστ, όπως οιεφημερίδες «Saturday Evening Post» και «Liberty», σύμβουλος έκδοσης των οποίωνδιετέλεσε για μία δεκαετία. Μερικές από τις συνεντεύξεις του με προσωπικότητεςτου διεθνούς στερεώματος συγκεντρώθηκαν σε έναν τόμο με τίτλο «Ματιές στουςμεγάλους» («Glimpses of the great»), ο οποίος κυκλοφόρησε στα αγγλικάκαι στα γερμανικά, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη και στο Βερολίνο, το 1930. Οτόμος περιελάμβανε συνεντεύξεις με 32 διασημότητες της εποχής, όπως ο ΤζορτζΜπέρναρντ Σο, ο Χένρι Φορντ, ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β´, ο Σίγκμουντ Φρόιντ,ο Μπενίτο Μουσολίνι και ο Αλβέρτος Αϊνστάιν, όπως επίσης και συνεντεύξεις μετους κεντρικούς πρωταγωνιστές του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου, μεταξύτων οποίων ο στρατηγός Φον Λούντεντορφ, ο Ζορζ Κλεμανσό και ο στρατάρχης Φοχ.


Στην εισαγωγή του βιβλίου του «Ματιές στους μεγάλους» ο Βίρεκ παραθέτειμια αδρή αποτίμηση του ρόλου του: «Κατά τη γνώμη μου, οι άνθρωποι μετους οποίους έχω συνομιλήσει και των οποίων τις σκέψεις έχω καταγράψει είναιλάμψεις του μεγάλου Παγκόσμιου Εγκεφάλου. Κάποιοι είναι «πυρακτωμένοι»μέσα στην έντασή τους, ενώ σε άλλους η θεία φλόγα καίει πιο αμυδρά. Τα χρώματά τους είναι περισσότερα από αυτά του χρωματικού φάσματος και εγώείμαι το φασματοσκόπιο που αποκαλύπτει την ουσία από την οποία είναιφτιαγμένοι ­ ή, πάλι, μετατρέποντας το χρώμα σε ήχο, είμαι η σάλπιγγα που σαλπίζει το μήνυμά τους». ***




ΦΙΛΟΤΕΧΝΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣ ΤΟΥ ΚΛΟΝΤ ΜΟΝΕ «Οταν εγώ κοιτάζω ένα δέντρο,βλέπω μόνο ένα δέντρο. Εσείς όμως κοιτάζετε μέσα από μισόκλειστα μάτια καισκέφτεστε: «Πόσες διαβαθμίσεις πόσων πολλών χρωμάτων υπάρχουν μέσα στιςαποχρώσεις του φωτός σε αυτόν τον απλό κορμό δέντρου!»» είχε γράψει ο ΖορζΚλεμανσό στον μεγάλο ιμπρεσιονιστή ζωγράφο Κλοντ Μονέ. Οι δυο τους ήταν καλοίφίλοι και ο Κλεμανσό μεγάλος θαυμαστής του έργου του ζωγράφου, ειδικά τηςσειράς με τα νούφαρα που ο Μονέ ζωγράφιζε από το φυσικό, στον κήπο του, στοΖιβερνί. Το 1914, ο Κλεμανσό επισκέφθηκε τον Μονέ στο Ζιβερνί και του πρότεινενα ζωγραφίσει τεράστιες συνθέσεις με νούφαρα. Ως το 1916, ο ζωγράφος είχεαναγκαστεί να επεκτείνει το εργαστήριό του για να στεγάσει τους τεράστιουςπίνακες. Το 1922 υπέγραψε τη συμφωνία με την οποία δώριζε τις «Νυμφαίες» στηΓαλλία, καθώς είπε, «σαν ένα μπουκέτο λουλούδια». Ο Κλοντ Μονέ πέθανε σχεδόντυφλός το 1926, με τον Ζορζ Κλεμανσό στο πλευρό του. Οι τεράστιες «Νυμφαίες»,το δώρο του Μονέ, εγκαταστάθηκαν εκεί όπου βρίσκονται ως σήμερα, στο Μουσείοτης Orangerie, στις 17 Μαΐου 1927. Δεξιά, ο ζωγράφος στον κήπο του στο Ζιβερνί.


«Θα συγγράψετε τα απομνημονεύματά σας;».


«Οχι!» είπε φωνάζοντας.


«Είστε ευτυχής όταν δεν δουλεύετε;».


«Ευτυχία! Τι είναι η ευτυχία; Με ευχαριστούν τα απλάπράγματα. Με ευχαριστεί να είμαι στη ζωή και εκτός αυτήςταυτόχρονα».


Τα πηγαίναμε περίφημα. Εβγαλα ένα ερωτηματολόγιο που είχα ετοιμάσει για τονπνευματικό μου χαριεντισμό με τον «Τίγρη». Εξέτασε βιαστικά το ερωτηματολόγιο.


«Θα ήθελα πολύ να απαντήσω στις ερωτήσεις σας, όχι μόνο για χάρησας αλλά και για δική μου ευχαρίστηση. Θα ήταν μια ευχάριστηδιανοητική άσκηση. Αλλά η αρχή είναι αρχή. Πρέπει κανείς νααντιπροσωπεύει κάτι. Δεν υπάρχει τίποτε στη ζωή εκτός από τιςαρχές. Οχι, δεν μπορώ να τις απαντήσω».


Εκανα άλλη μία απόπειρα να αλλάξω την αποφασιστικότητά του.


«Δεν επιθυμώ μια συνηθισμένη συνέντευξη. Δεν θέλω ούτε να ακούω για τησυμβατική δημοσιογραφία. Δεν είμαι δημοσιογράφος, ποιητής είμαι».


Ο Κλεμανσό σηκώθηκε.


«Σας συγχαίρω».


Εκανε μια βαθιά υπόκλιση, με την αυστηρή μεγαλοπρέπεια ενός κορακιού.


«Οσο για μένα» πρόσθεσε «είμαι θετικιστής και όχι ποιητής».


Για άλλη μία φορά ο πάγος είχε σπάσει.


«Θα μου γράψετε μια αφιέρωση πάνω στο βιβλίο σας;». Οι δύο τεράστιοιχαρτόδετοι τόμοι του βιβλίου «Au soir de la Pensée» («Στο δειλινό τηςσκέψης μου») προεξείχαν και παραφούσκωναν τον χαρτοφύλακά μου.


«Μετά χαράς» είπε και άρχισε να γράφει. Το χέρι του δεν πρόδιδε τοντρόμο της ηλικίας. Νομίζω ότι χρησιμοποίησε μια παλιά πένα από φτερό χήνας.


Κοίταξα γύρω στο δωμάτιο. Ηταν ολοφάνερα το γραφείο του. Υπήρχαν αντίγραφααρχαίων ελληνικών παραστάσεων, ένα-δύο αγάλματα και βιβλία σε όλες τιςγλώσσες. Η αγγλική προφορά του Κλεμανσό ήταν τέλεια, αλλά ο τόνος της φωνήςτου πρόδιδε την επιρροή των λατινικών.


«Διάβασα λίγο από το βιβλίο σας προτού σας γράψω» παρατήρησα «αλλάείναι «σκληρό καρύδι»».


«Τουλάχιστον» αποκρίθηκε ο Κλεμανσό «δεν χρησιμοποιώ τις ατελείωτεςλέξεις των γερμανών φιλοσόφων».


Συνέχισε να γράφει.


«Είστε Γερμανός;» με ρώτησε.


«Α χα!» σκέφθηκα. «Τώρα ο «Τίγρης» είναι έτοιμος να εκτιναχθεί».


«Είμαι Αμερικανός γερμανικής καταγωγής. Γεννήθηκα στο Μόναχο. Η μητέρα μουείναι από το Σαν Φρανσίσκο και ο πατέρας μου γεννήθηκε στο Βερολίνο».


Ο Κλεμανσό κοίταξε πάνω.


«Οι Γερμανοί είναι θαυμάσιος λαός» είπε. «Θαυμάζω τα επιτεύγματάτους στην τέχνη, στη λογοτεχνία, στην οργάνωση. Ποιος δενθα τα θαύμαζε; Ναι, είναι θαυμάσιοι, αλλά… ­ δενμπορώ να ξεχάσω το περιστατικό με το Βέλγιο».


Πιάνοντας τον ταύρο από τα κέρατα, επιχείρησα να αιτιολογήσω τη γερμανικήστάση. Ισως κανείς δεν είχε τολμήσει να μιλήσει με τόση ευθύτητα στον «Τίγρη»τα τελευταία χρόνια.


«Οι Γερμανοί διατείνονται ότι το Βέλγιο είχε χάσει την ουδετερότητά τουπριν από τον πόλεμο. Ηταν πεπεισμένοι ότι η Γαλλία και η Αγγλία θα προήλαυνανστο Βέλγιο πρώτες αν δεν το έκαναν οι Γερμανοί».


«Αλλά γιατί» επέμεινε «έκαναν συνθήκη; Ο ίδιος ο ΜπέθμανΧόλβεγκ [καγκελάριος της Γερμανίας ως το 1917] παραδέχθηκε ότι ηΓερμανία έκανε λάθος».


Πρόβαλα τη στρατιωτική αναγκαιότητα. Ο Κλεμανσό άκουγε υπομονετικά.


«Οταν η ύπαρξη ενός λαού κρέμεται από μια λεπτή ισορροπία» πρόσθεσα «η ασφάλεια είναι σημαντικότερη από τις συνθήκες».


«Α!» απάντησε ο Κλεμανσό γυρνώντας απότομα «κι εγώ ο ίδιος δενπολυπιστεύω στις συνθήκες. Αλλά, τότε, γιατί να τιςέχουμε;» .


«Ο Κάιζερ» τόλμησα να διακόψω «μου είπε ότι η ομιλία του ΜπέθμανΧόλβεγκ στην οποία ζητούσε συγγνώμη για την εισβολή στο Βέλγιο έγινε χωρίς τηνέγκρισή του. Ο Καγκελάριος είχε παρασυρθεί από την επιθυμία του να παίξει μετο φιλελεύθερο αίσθημα. Ο Μπέθμαν Χόλβεγκ θα έπρεπε να επιμείνει να αποκρούσειτο Βέλγιο την εισβολή με το να συμμετάσχει στον σιδερένιο κλοιό πουσφυρηλάτησε ο βασιλιάς Εδουάρδος για να πνίξει τους Γερμανούς».


«Ο Κάιζερ;» ρώτησε ο Κλεμανσό. «Τον γνωρίζετε;» .


«Ναι» του απάντησα «υπήρξα καλεσμένος του πολλές φορές».


«Δεν μπορώ να τον συγχωρήσω» παρατήρησε ο Κλεμανσό.


«Εννοείτε ότι τον θεωρείτε υπεύθυνο για τον πόλεμο;».


«Δεν αναφερόμουν σε αυτό. Εννοώ ότι ποτέ δεν τον συγχώρησα πουέφυγε. Δεν έπρεπε να φύγει».


«Ο Κάιζερ» του είπα «μου εξήγησε αυτοπροσώπως τη μοιραία του απόφασηστις 11 Νοεμβρίου του 1918. Αναρωτήθηκε: «Αν μείνω, στο μέτωπο θα συνεχιστεί οπόλεμος και στην πατρίδα ο πολιτικός αλληλοσπαραγμός. Αν φύγω, στο μέτωπο θαυπάρξει ειρήνη βασισμένη στα Δεκατέσσερα Σημεία· επιπλέον θα υπάρξει ειρήνηκαι στην πατρίδα!». Αποφάσισε να θυσιαστεί για να σώσει τον λαό του».


«Αυτό ακούγεται ευλογοφανές. Μολαταύτα δεν το πιστεύω αυτό για τονΓουλιέλμο Β’. Είναι πολύ στομφώδης. Ολοι τον μισούσαν. Δεν είχε φίλους στην Ευρώπη».


«Για αυτό πρέπει εν μέρει να κατηγορήσετε τον βασιλιά Εδουάρδο».


«Γιατί» παρατήρησε απότομα ο Κλεμανσό, εκτοξεύοντας την ερώτησή του σαναυτόματο όπλο, «γιατί επέζησε της αυτοκρατορίας του; Γιατίζει;».




ΟΠΩΣ Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΛΙΡ. Με την τραγιάσκα του και το παράστημά του, οΚλεμανσό θύμιζε στον ποιητή Τζορτζ Βίρεκ τον σαιξπηρικό ήρωα. Στις ερωτήσειςπου του ετίθεντο απαντούσε με σιγουριά και σαφήνεια. «Μη φοβάστε ποτέ νακάνετε εχθρούς. Αν δεν έχετε σημαίνει ότι δεν κάνατε τίποτε στη ζωή σας» υποστήριζε


«Ο Ναπολέων δεν αυτοκτόνησε» του απάντησα. «Η αυτοκτονία θαεκλαμβανόταν ως ομολογία ενοχής. Ο Γουλιέλμος ζει για να καταπολεμήσει τονμύθο της ενοχής της Γερμανίας».


«Σχετικά με την ενοχή» μου ανταπάντησε με ένα γρύλισμα «δεν νομίζετεότι το έχουμε αποφασίσει; Ξέρω ποιος ξεκίνησε τον πόλεμο, όλοιτο γνωρίζουν».


Παρέμεινε σιωπηλός.


«Κύριε Κλεμανσό» παρατήρησα «όταν αποφασίστηκε η Συνθήκη τωνΒερσαλλιών είπατε «υπάρχουν 20 εκατομμύρια Γερμανοί περισσότεροι από όσοι θαέπρεπε να είναι»;».


«Ποτέ δεν είπα κάτι τέτοιο ­ ειλικρινά. Είμαι αρκετά μεγάλος ώστε ναλέω την αλήθεια. Είναι ένα από τα προνόμια της ηλικίας. Τίποτεαπό όσα λέω δεν μπορεί να με βλάψει πια».


«Χαίρομαι» παρατήρησα «που δεν κάνατε αυτή τη δήλωση. Μου φαινότανσκληρή και άσπλαχνη παρατήρηση σε μια εποχή που τα παιδιά στη Γερμανίαπέθαιναν σαν τις μύγες ως αποτέλεσμα του απάνθρωπου και αυστηρότατου εμπάργκο,το οποίο συνεχίστηκε και για ένα χρόνο μετά την Εκεχειρία».


Ο Κλεμανσό χαμογέλασε βλοσυρά. Για άλλη μία φορά ήταν «Τίγρης» παράκαλικάντζαρος.


«Ποιο από τα δύο είναι πιο επικίνδυνο, ο αόριστος ιδεαλισμός των ανδρώνόπως ο Γούντροου Γουίλσον ή ο οπορτουνισμός των ανδρών όπως ο Λόιντ Τζορτζ;».


«Ολα εξαρτώνται από τον άνθρωπο. Ο συγκεχυμένος ιδεαλισμός πουκαλλιεργείται από μια ιδιοφυΐα είναι καλύτερος από τον θετικό οπορτουνισμότύπου Αμλετ. Θα πρέπει να μελετούμε το πλαίσιο στο οποίο τοποθετείται οκαθένας προτού καταλήξουμε κάπου. Η Ιστορία είναι γεμάτη χαρακτήρες πουεπιχείρησαν να παίξουν ένα ρόλο ο οποίος δεν ταίριαζε με την ιδιοσυγκρασίατους. Υπάρχει μια κατάλληλη στιγμή για όλα τα πράγματα. Ως εκτούτου υπάρχει η στιγμή να είναι κανείς ιδεαλιστής, όπως επίσης υπάρχειμια στιγμή για να είναι κανείς οπορτουνιστής».


«Είναι αλήθεια ότι είπατε πως η προσπάθεια για την επίτευξη ειρήνηςαποτέλεσε αρκετά δύσκολο έργο, έχοντας από τη μια πλευρά έναν άνθρωπο πουνόμιζε ότι ήταν ο Ναπολέων Βοναπάρτης και από την άλλη κάποιον πουφαντασιωνόταν ότι ήταν ο Μεσσίας;».


«Πράγματι το είπα» απάντησε ο Κλεμανσό, χαμογελώντας με ευχαρίστηση.


«Επίσης αληθεύει ότι είπατε πως ο Γουίλσον ήταν πάνω από τις δυνάμεις σαςεπειδή εξέδωσε 14 εντολές, ενώ ο καλός μας Κύριος περιορίστηκε σε δέκα;».


Το αυτάρεσκο χαμόγελο εμφανίστηκε και πάλι στο πρόσωπό του. Ο Κλεμανσό λάτρευετις γκριμάτσες του. Για άλλη μία φορά ο «Τίγρης» έγινε καλικάντζαρος. Ξαφνικάτο μυαλό του Κλεμανσό επέστρεψε στη Γερμανία.


«Πραγματικά δεν έκανα εκείνο το σχόλιο για τους Γερμανούς» επανέλαβε. «Η γερμανική λογοτεχνία άσκησε μεγάλη και αποφασιστική επιρροή στη ζωήμου».


«Το ξέρετε» τον διέκοψα «ότι ο Μουσολίνι όχι μόνο διαβάζει Νίτσε,αλλά έγραψε και ένα δοκίμιο για τον Κλόπστοκ, έναν ποιητή τόσο βαρετό που ούτεένας Γερμανός στο ένα εκατομμύριο δεν είχε την υπομονή να διαβάσει μονορούφιτα έργα του;».


«Κλόπστοκ;» επανέλαβε ο Κλεμανσό. «Δεν έχω διαβάσει Κλόπστοκ. Αλλά μετέφρασα κάθε γραμμή από τον «Φάουστ» του Γκαίτε».


«Σε έμμετρο λόγο;» ρώτησα.


«Ναι».


«Την εκδώσατε τη μετάφραση;».


«Οχι. Εγώ» ­ τόνισε με πείσμα την προσωπική αντωνυμία ­ «δενισχυρίζομαι ότι είμαι ποιητής. Είμαι υλιστής».


«Πότε μεταφράσατε τον «Φάουστ»;».


«Στα νιάτα μου, στην Αμερική, μαζί με τη δασκάλα μου, μια ηλικιωμένη γυναίκα που μου μάθαινε γερμανικά. Δεν θα μπορούσα νατο κάνω σήμερα. Εχω ξεχάσει τα γερμανικά μου».


«Τα ξεχάσατε στις Βερσαλλίες;».


Καμία απάντηση. Δεν επέμεινα στο θέμα.


«Θεωρείτε τον «Φάουστ» του Γκαίτε το μεγαλύτερο ποίημα από όλα;» τονρώτησα.


«Είναι ένα από τα μεγαλύτερα».


«Ποιος είναι ο μεγαλύτερος ποιητής;».


«Ο Σαίξπηρ είναι ο μεγαλύτερος όλων των ποιητών. Μου προκαλείδέος. Αλλά σέβομαι φυσικά και τον Τζόναθαν Βόλφγκανγκ».


Τόνισε την τελευταία συλλαβή τού «Βόλφγκανγκ» με την παράξενη γαλλική τουτραγουδιστή προφορά.


«Ο Σαίξπηρ» συνέχισε ο Κλεμανσό «δεν ήταν μόνο ένας μεγάλοςποιητής, αλλά και μια λαμπρή προσωπικότητα. Αγκάλιαζε τον κόσμοολόκληρο».


«Τι κρίμα που γνωρίζουμε τόσο λίγα για τη ζωή του» παρατήρησα.


«Τι εννοείτε;».


«Τα πάντα μοιάζουν να είναι καλυμμένα από ένα μυστήριο. Δεν γνωρίζουμε τηνταυτότητα της Dark Lady, της Σκοτεινής Κυρίας, στα σαιξπηρικά Σονέτα. Δενγνωρίζουμε τίποτε για τις ερωτικές περιπέτειες του Σαίξπηρ».


«Γιατί θα έπρεπε;» απάντησε ο Κλεμανσό με ένα πλατύ γαλλικό χαμόγελο. «Είμαστε πολύ απασχολημένοι με τις δικές μας» . Μετά πρόσθεσε πιοσοβαρά: «Το έργο είναι που μετράει, όχι ο άνθρωπος».


Το υπέρτατο ανθρώπινο επίτευγμα για τον 87χρονο Κλεμανσό δεν ήταν ούτε ηπολιτική ούτε η λογοτεχνία, αλλά η φιλοσοφία. Ο Κλεμανσό είχε εντρυφήσει στοθέμα της ζωής και του θανάτου.


«Μπορείτε να μου συνοψίσετε σε μία φράση ποια είναι η υπέρτατη ευτυχία;».


«Η υπέρτατη ευτυχία» ­ εδώ ο Κλεμανσό γέλασε χαιρέκακα ­ «ας μείνειστην ησυχία της».


«Και ποιο είναι το υπέρτατο ανθρώπινο επίτευγμα;» τον ρώτησα.


«Το να είσαι φιλόσοφος».


Ο Κλεμανσό ανήκει στους φιλοσόφους. Εκτός από ένας εκ των μεγαλυτέρωνπολιτικών της Γαλλίας, είναι επίσης και ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπουςτης γαλλικής διανόησης. Ο Κλεμανσό είναι ένας σκεπτικιστής, ένας φιλόσοφος.Ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις του ρόλου του!


Πάρτε την προτομή του Σωκράτη, φανταστείτε τον χωρίς τα γένια, αντικαταστήστετα ατίθασα μαλλιά με μια τραγιάσκα ­ ελληνική! ­ και το αποτέλεσμα είναι οΚλεμανσό. Η απεικόνιση είναι πολύ εύστοχη. Για τη φιλοσοφία του Κλεμανσό, όπωςκαι για αυτήν του Σωκράτη, ισχύει το «εν οίδα, ότι ουδέν οίδα» .


Τα χέρια του συχνά μπερδεύονται το ένα με το άλλο στα γόνατά του ή πάνω στογραφείο του, καθώς γέρνει προς τα εμπρός. Ενα διερευνητικά καχύποπτο ύφοςδεσπόζει σ’ αυτό το ρυτιδιασμένο πρόσωπο. Τα αφτιά του προεξέχουν αλλά είναιλεπτοκαμωμένα. Τα φρύδια είναι δασύτριχα αλλά καμπυλωτά. Τα χείλη είναιδιαρκώς γεμάτα γωνίες ­ όταν κινούνται, όταν ανοίγουν, όταν κλείνουν ­ σαν ναθέλει να προκαλέσει αίσθηση με τις προτάσεις του αλλά το σκέφτεται καλύτερα. Ημύτη είναι ταιριαστή για ένα τόσο βλοσυρό ύφος. Τον βλέπω τώρα.


Το πιγούνι είναι δυνατό, καλοσχηματισμένο, με την τάση να κινείται προς ταπάνω όταν ο Κλεμανσό διατυπώνει την άποψή του με αποφασιστική ή ακόμη καιβροντερή φωνή. Είναι η φωνή με την οποία εκνεύριζε τους υπουργούς στη Βουλή,είναι η ίδια φωνή που συνέτριβε τους αντιπάλους του, στους οποίους συνήθιζε νααπευθύνει μικρά σατιρικά στιχουργήματα.


Καμιά φορά τονίζει μια λέξη με μια μεγαλοπρεπή χειρονομία ­ με το μακρύ,λεπτό, κοκαλιάρικο χέρι του, που ανοιγοκλείνει αποκαλύπτοντας τα λεπτεπίλεπταπλην γερασμένα δάχτυλά του.


Οι κινήσεις του είναι τόσο γρήγορες, η ειρωνική του αβρότητα είναι τόσογοητευτική, η ζωντάνια του τόσο ακαταμάχητη που δεν μπορούσα να αντισταθώ στηνερώτηση:





«ΥΠΟΘΕΣΗ ΝΤΡΕΪΦΟΥΣ». Εκδότης της εφημερίδας «L’ Aurore», ο Κλεμανσότάχθηκε υπέρ της αθωότητας του εικονιζόμενου Α. Ντρέιφους που κατηγορήθηκε γιακατασκοπεία υπέρ της Γερμανίας. Ο Κλεμανσό το 1898 δημοσίευσε στην πρώτησελίδα το περίφημο άρθρο του Ζολά «Κατηγορώ»


«Πώς διατηρείσθε τόσο νέος; Σας ενδιαφέρουν οι απόπειρες του Στάιναχ καιτου Βορόνοφ να επιμηκύνουν την ανθρώπινη ζωή;».


Ο Κλεμανσό γρύλισε κάτι το οποίο θα μπορούσε να είναι είτε επιδοκιμασία είτεαποδοκιμασία.


Ισως η ερώτησή μου ήταν άδικη, για τον λόγο ότι κυκλοφορούσαν φήμες ότι μιαάλλη εγχείρηση, που έγινε πολλά χρόνια πριν και η οποία άθελά της προκάλεσε τοαποτέλεσμα που επιδίωκε ο Στάιναχ, ήταν υπεύθυνη για την εκπληκτική τουζωντάνια.


Ο «Τίγρης» γνωρίζει καλά την αξία της σιωπής. Σε αυτή την περίπτωση επικράτησεσιωπή.


«Δεν είναι η ζωή πολύ μικρή για να αξίζει κανείς να τη ζει;» τονρώτησα.


«Εξαρτάται πώς ορίζει κανείς τη ζωή» μούγκρισε ο Κλεμανσό. «Από τηδική μου εμπειρία δεν θεωρώ ότι η ζωή είναι πολύ μικρή για να αξίζει να τη ζεικανείς. Μπορεί εξίσου εύκολα να είναι πολύ μεγάλη για να αξίζει να τηζεις. Δεν αξίζει πια να ζει κανείς όταν έχει εξαντλήσει τις δυνατότητέςτης».


«Πιστεύετε ότι η σύγχρονη επιστήμη θα έχει τη δυνατότητα να επιμηκύνειαισθητά τη ζωή;».


«Ναι».


«Σε τι αποδίδετε τη δική σας εκπληκτική νεότητα;».


«Γράφω, διαβάζω, γυμνάζομαι, τρώω απλά. Αυτόείναι το μυστικό της νεότητας» παρατήρησε. «Αυτοσυγκράτηση, άσκηση, δουλειά είναι οι καθημερινοί μου σύντροφοι».


«Πιστεύετε, όπως και ο Μπέρναρντ Σο, ότι οι άνθρωποι τελικά θα ζουν 300χρόνια;».


«Αυτό» απάντησε ο Κλεμανσό κουνώντας το κεφάλι του «αφορά μιαπρόβλεψη σχετικά με το μέλλον της ανθρωπότητας· και όλες οι προβλέψεις για τομέλλον της ανθρωπότητας υπόκεινται σε διαστρέβλωση από την εισαγωγή τουστοιχείου του απρόοπτου. Λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι το στοιχείο τουαπρόβλεπτου δεν διαταράσσει τη διαδικασία εξαγωγής συμπερασμάτων, μπορεί να ειπωθεί ότι είναι δυνατόν να προβλεφθεί κάποια στιγμή οπότε η ζωήτου ανθρώπου θα επιμηκυνθεί πολύ περισσότερο από όσο θεωρούμε τώραπιθανό».


«Πιστεύετε ότι η ζωή μπορεί να μας διδάξει περισσότερα μέσα σε 300 χρόνιααπό ό,τι σε ογδόντα;».


«Αυτό εξαρτάται από την ευφυΐα του ατόμου. Η ζωή μπορεί να μην τουδιδάξει τίποτε και μέσα σε 1.000 χρόνια».


«Πιστεύετε στην εξέλιξη του υπερανθρώπου ή θεωρείτε ότι η ανθρωπότητα θακαταλήξει να υποσκελιστεί από ένα άλλο είδος: μυρμήγκια, θαλάσσια όντα κτλ.;».


«Ο άνθρωπος δεν θα υποσκελιστεί ποτέ από κάτι κατώτερο από αυτόν. Και δεν υπάρχει τίποτε το γήινο πάνω από τα ανθρώπινα όντα. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ζωή στον πλανήτη μας στην υπέρτατή τηςεκδήλωση θα είναι πάντα αυτή των ανθρώπων και δεδομένου ότι το ανθρώπινο είδοςδείχνει να εξελίσσεται, εξάγεται το συμπέρασμα ότι το είδος μας θασυνεχίσει αναμφίβολα να υπάρχει, εκτός αν αφανιστεί από μια κοσμικώνδιαστάσεων καταστροφή. Ο άνθρωπος θα ξεπεράσει το σημερινό του στάδιοεξέλιξης. Σε σύγκριση με τον πρωτόγονο άνθρωπο, δεν είναι οσημερινός άνθρωπος ένας υπεράνθρωπος;» .


«Ως ψυχολόγος και φιλόσοφος» επιχείρησα να ρωτήσω «ποια είναι ηάποψή σας για την ψυχανάλυση;».


Ο Κλεμανσό με κοίταξε χωρίς να καταλαβαίνει.


«Τι γνώμη έχετε για τον Φρόιντ;».


Επανέλαβε το όνομα, το οποίο παρ’ όλα αυτά έμοιαζε να μη σημαίνει τίποτε γι’αυτόν.


«Ποιος είναι;» βρυχήθηκε ο «Τίγρης». «Εχει γράψει κάποιοβιβλίο;».


Ρώτησα εκ νέου, στρεφόμενος σε πιο οικεία μονοπάτια.


«Ποιος είναι ο μεγαλύτερος φιλόσοφος;».


«Ο Πλάτων».


Η απάντηση ήταν ακαριαία.


«Ο μεγαλύτερος πολιτικός;».


«Ο Καίσαρας».


«Ο μεγαλύτερος στρατιώτης;».


«Ο Ναπολέων».


«Ποιος είναι ο αγαπημένος σας συγγραφέας;».


«Ο αγαπημένος μου συγγραφέας σήμερα, ίσως δεν είναι ο αγαπημένος μουσυγγραφέας αύριο».


Στον Κλεμανσό αρέσει να ψυχαγωγείται. Μια από τις αγαπημένες του διασκεδάσειςείναι το γράψιμο.


Από ιδιοσυγκρασία ήταν ένας άνθρωπος των βιβλίων που το πεπρωμένο του τονέκανε άνθρωπο της δράσης. Νοσταλγούσε την απομόνωση του γραφείου του σε μιαεποχή που έπρεπε να καθοδηγήσει τη μοίρα ενός έθνους. Η συμπεριφορά του ήταναυτή ενός ανθρώπου ο οποίος ερχόταν σε αντιπαράθεση με τους διανοητικάκατωτέρους του. Πάντα είχε το θάρρος της γνώμης του. Ποτέ δεν δίσταζε ούτεφοβόταν να τους πετάξει στα δόντια ενός απάνθρωπου κόσμου.


Είναι ένας από τους ανθρώπους, ίσως ο μοναδικός, τον οποίο ο Μπριάν [AristideBriand, γάλλος πολιτικός και 11 φορές πρωθυπουργός] έδειχνε όταν ανέφερε στηναθάνατη ομιλία του: «Εχετε σβήσει τα φώτα του Παραδείσου!». Γιατί οΚλεμανσό είχε πει στον κόσμο ότι αυτά τα φώτα δεν λάμπουν.





ΘΑΥΜΑΣΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ! Ο εικονιζόμενος Ελευθέριος Βενιζέλος είχεεντυπωσιάσει τον Κλεμανσό. Το 1896, επιστρέφοντας από το ταξίδι του στηνΕλλάδα, είχε πει σε μια συγκέντρωση στο Παρίσι: «Δεν θα σας κουράσω λέγοντάςσας για το μεγαλείο της Ακρόπολης ούτε θα σας βασανίσω με αρχαιολογικήδιάλεξη. Είδα τόπους θαυμαστούς και, μεταξύ των άλλων, την Κρήτη. Και δενμπορείτε να μαντέψετε ποια είναι η πιο ενδιαφέρουσα ανακάλυψή μου, πιοενδιαφέρουσα και από τις ανασκαφές. Είναι ένας δικηγόρος Βενιζέλος ήΒενιζουέλος. Ειλικρινά δεν μπορώ να προφέρω επακριβώς το όνομά του αλλά σεμερικά χρόνια ολόκληρη η Ευρώπη θα μιλάει γι’ αυτόν».


«Είναι δυνατόν να διεισδύσει κανείς στο πέπλο πίσω από το οποίο κρύβεται τοΠνεύμα του Κόσμου;».


«Οσο απίθανο κι αν ακούγεται, ο κόσμος» απάντησε οΚλεμανσό «επιτρέπει μια διείσδυση στα μυστήριά του. Αυτό προσπαθώ ναεξηγήσω στο βιβλίο μου».


Κοίταξα τους δύο τόμους.


«Είναι σίγουρα εμψυχωτικό να πιστεύει κάποιος ότι μπορεί να γράψει ένατέτοιο βιβλίο στα 87 του χρόνια» είπα· και πρόσθεσα: «Θα μου σημειώσετεμερικές σελίδες τις οποίες εσείς ο ίδιος θεωρείτε ως τις πιο διαφωτιστικές;».


«Γιατί δεν διαβάζετε μόνος σας το βιβλίο;».


Με αγριοκοίταξε, ωστόσο άρπαξε ένα χαρτοκόπτη και μου υπέδειξε πολλά κεφάλαιατου βιβλίου του. Αυτά τα κεφάλαια αποκαλύπτουν πώς ο Κλεμανσό, αρνούμενος τόσοτον Θεό όσο και τον Διάβολο, τόσο τον οπτιμισμό όσο και τον πεσιμισμό,συμφιλιώθηκε με το σύμπαν.


Κάθησα αποσβολωμένος απέναντι σε έναν αναπάντεχο Κλεμανσό, αυτόν τον νέοΚλεμανσό που αναδυόταν μέσα από την εντύπωσή μου για τον παλιό Κλεμανσό.


Χτύπησε το κουδούνι αναγγέλλοντας κάποιον άλλον καλεσμένο.


Είχα περάσει μία ώρα μαζί του.


Γνώριζε άραγε ότι μου είχε δώσει κάτι περισσότερο από μια συνέντευξη; Είχεσκόπιμα ανοίξει την καρδιά του σ’ εμένα; ή έπαιξε μαζί μου όπως μια τίγρη μεένα ποντίκι;


Φωτογραφίες: ASSOCIATED PRESS, HELLAS PRESS, APEIRON