Για τον Μιχάλη Μανουσάκη η ζωγραφική είναι χώρος ιδιωτικός, άβατος. Ενας βωμός όπου ο ζωγράφος γονατίζει για να εξομολογηθεί και να ξορκίσει τους φόβους του. Αυτοβιογραφική, βιωματική, μια ανάλογη μορφή έκφρασης θα κινδύνευε να παραμείνει περιχαρακωμένη στον εαυτό της ως ατομική περίπτωση.
Ο Μιχάλης Μανουσάκης υπερβαίνει με επιτυχία αυτόν τον σκόπελο ανάγοντας το ατομικό σε πανανθρώπινο. Αναζητεί και βρίσκει αρχέτυπα σύμβολα που δίνουν στην προσωπική του αγωνία την οικουμενική διάσταση της τέχνης. Τα σήματά του έχουν τη χάρη να είναι απλά και ευανάγνωστα.
Κυρίαρχο θέμα της ζωγραφικής του ήταν άλλοτε ο ομηρικός νόστος: ένας σύγχρονος Οδυσσέας γυμνός, ανέστιος και πλάνης αναζητούσε την Ιθάκη του χαμένος σ’ έναν απέραντο και άξενο τόπο. Την απεραντοσύνη του τοπίου την τόνιζε η συγκριτική κλίμακα του ελάχιστου ο άνθρωπος με το άπειρο το τοπίο. Η στιγμογραφική πινελιά πολλαπλασίαζε την αίσθηση του απείρου όπως ο κόκκος της άμμου την έρημο.
Πριν από μερικά χρόνια ο Οδυσσέας του Μιχάλη Μανουσάκη πραγματοποίησε τον ποθητό νόστο. Βρήκε την Ιθάκη του. Για τον νέο ζωγράφο, που έχασε νωρίς τη μητέρα του, η Ιθάκη ταυτιζόταν με τον έρωτα, τη γυναίκα, την αρχέγονη μήτρα και τον οίκο, με σύμβολο τον «καπνό αποθρώσκοντα» της εστίας.
Μια σειρά έργα «πανηγύρισαν» με ευοίωνα σύμβολα τον νόστο. Ενα από τα πιο χαρακτηριστικά, που εκτέθηκε με επιτυχία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (Αλεξάνδρεια, Τελ Αβίβ), απεικόνιζε τον Οδυσσέα ξαπλωμένο πάνω στη στέγη του οίκου, ομοούσιο με την ύλη του σπιτιού. Μια σειρά σήματα φωλιά, πηγάδι, σκάλα συνόδευαν το έργο ενσωματωμένα μέσα σε κεραμίδια, που ταυτίζονται μετωνυμικά με τον οίκο.
Σε αυτά τα έργα ο ζωγράφος δοκίμαζε ένα νέο υλικό που κυριάρχησε έκτοτε στη δημιουργία του: το ξύλο, το κόντρα πλακέ. Ο καλλιτέχνης θα το χρησιμοποιήσει άλλοτε ως καθαρό χρώμα, ιδιαίτερα για να αποδώσει την ανθρώπινη σάρκα όπως ο αγγειογράφος του ερυθρόμορφου ρυθμού, άλλοτε ως χαρακτική πλάκα: αφού καλύψει την επιφάνεια με ένα ενιαίο χρώμα συνήθως μαύρο χαράζει ή λαξεύει τις λεπτομέρειες του σχεδίου. Η νέα φέρουσα ύλη τον υποχρεώνει να περιορίσει και τις μορφές που τείνουν τώρα να ταυτιστούν με κωδικοποιημένα σύμβολα και το χρώμα, που αποκτά εμβληματική λειτουργία. Ο ζωγράφος δημιουργεί έτσι μια ιδιότυπη μινιμαλιστική εικαστική γλώσσα με δραστικότητα και πρωτοτυπία. Τον μοναχικό ένοικο της παλαιότερης ζωγραφικής του Μιχάλη Μανουσάκη συντροφεύουν τώρα η γυναίκα και το παιδί, η αρχέτυπη τριάδα, τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη. Εύγλωττη απόδειξη της βιωματικής σχέσης ανάμεσα στη ζωγραφική και στη ζωή του καλλιτέχνη είναι το όνομα που έδωσε στον γιο του: Τηλέμαχος, όπως ο γιος του ομηρικού Οδυσσέα. Αραγε η κατακτημένη Ιθάκη εξασφάλισε στον Οδυσσέα-ζωγράφο την αμέριμνη ευδαιμονία που υπόσχεται κάθε ουτοπικός στόχος; Είναι αλήθεια, ο Οδυσσέας δεν τρέχει πια, δεν δρασκελίζει ασθμαίνοντας την έρημο. Ο απέραντος κόσμος εν τούτοις υπάρχει πάντα. Εχει όμως εξημερωθεί: ένα δένδρο χλωρό, ένα σπίτι, ένας κύκλος που χαράχθηκε στο έδαφος για να περικλείσει την «αγία τριάδα», και ιδιαίτερα τη μητέρα και το παιδί, επιχειρούν να ξορκίσουν την απειλή. Γιατί απειλή υπάρχει. Αυτή η λανθάνουσα αλλά διάχυτη αγωνία για τον άγνωστο και απειλητικό κόσμο που πολιορκεί το προστατευτικό κέλυφος της εστίας προσδίδει στα απλά και αίθρια έργα του Μιχάλη Μανουσάκη ένα μεταφυσικό ρίγος.
Η ποιητική του ζωγράφου, τα υλικά και άυλα στοιχεία της γλώσσας του υπηρετούν και αναδεικνύουν το απλό και βαθιά ανθρώπινο μήνυμα της τέχνης του. Οι μορφές του στηρίζονται σ’ ένα απλοποιημένο σχέδιο που μπορεί να λειτουργήσει ως κώδικας. Ανάλογο νόημα έχουν και τα λιγοστά λαμπερά χρώματα που χρησιμοποιεί. Τον κύριο όμως εκφραστικό ρόλο τον επωμίζεται η φέρουσα οργανική ύλη, το ξύλο, που πρωταγωνιστεί με το χρώμα και την υφή του σ’ αυτή την ιδιότυπη εικονοποιία.
Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Ο Μιχάλης Μανουσάκης εκθέτει σε δύο αίθουσες τέχνης: στην Αθήνα στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη (8.2-5.3.2001) και στο Λονδίνο στην γκαλερί Anna-Maria Rossi and Fabio Rossi (23.2-23.3.2001).
Η κυρία Μαρίνα Λαμπράκη -Πλάκα είναι καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης, διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης.
