Οι γιορτές είναι ταυτισμένες στην ψυχοσύνθεση του νεοέλληνα με την ανταλλαγή δώρων. Νομίζετε ότι απλώς δίνετε και παίρνετε ένα δωράκι λόγω των ημερών και αυτό είναι όλο; Μια απλή πράξη στο πνεύμα των εορτών και τίποτε άλλο; Λοιπόν πρόκειται για μια περίπλοκη και όχι απλή πράξη, όπως τονίζουν πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα. Απ’ ό,τι φαίνεται, η ανταλλαγή δώρων είναι μεγάλης σημασίας για την έκβαση μιας σχέσης, νέας ή παλιάς, ερωτικής, φιλικής ή τυπικής. Το δώρο μπορεί να φτιάξει ή να χαλάσει τη σχέση με τον παραλήπτη του, ανάλογα με την ποιότητα της σχέσης τη στιγμή της προσφοράς του δώρου. Η Cele Otnes, καθηγήτρια Διαφήμισης στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, δηλώνει ότι «δεν είναι η σκέψη που μετράει αλλά η σχέση». Σύμφωνα με τη Cele Otnes, «ακόμη και ένα ανάρμοστο με την περίπτωση δώρο μπορεί και να μην επηρεάσει αρνητικά μια σχέση αν η σχέση των δύο ατόμων είναι δυνατή και ο παραλήπτης του δώρου αντιλαμβάνεται τις προθέσεις του δωρητή ως καλές. Από την άλλη μεριά, βεβαίως, αν η σχέση είναι χλιαρή, ακόμη και το καλύτερο δώρο δεν θα μπορέσει να τη σώσει».



Οι έξι τρόποι με τους οποίους τα δώρα επηρεάζουν τις σχέσεις μας είναι οι εξής:


* Κατ’ αρχάς ένα δώρο έχει την ικανότητα να ενδυναμώσει μια σχέση εν τω γεννάσθαι της. Η κυρία που άνοιξε το κουτί με το εορταστικό περιτύλιγμα και τον φιόγκο για να βρει ένα λευκό βελούδινο αρκουδάκι στον λαιμό του οποίου κρεμόταν μια χρυσή αλυσίδα για την ίδια εκτίμησε τη ρομαντική χειρονομία και τη σκέψη που έκανε ο κύριος για να της παρουσιάσει το συγκεκριμένο δώρο. Αυτή η χειρονομία σφράγισε και την αρχή της σχέσης τους.


* Τα δώρα μπορούν να επιβεβαιώσουν μια υπάρχουσα καλή σχέση, πράγμα με το οποίο είμαστε και περισσότερο εξοικειωμένοι καθώς συνηθίζουμε να ανταλλάσσουμε δώρα με φίλους.


* Βεβαίως ένα δώρο μπορεί να έχει και μηδαμινή επιρροή στον παραλήπτη του. Αυτό συμβαίνει με απρόσωπα δώρα τα οποία δίνονται στο άλλο πρόσωπο καθαρά ως συμβολική χειρονομία ή υποχρέωση. Τα μικροδώρα που χαρίζουν οι εταιρείες στους υπαλλήλους τους συχνά εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία.


* Ακόμη τα δώρα μπορούν να επιβεβαιώσουν μια αρνητική σχέση, όπως όταν κανείς χαρίζει κάτι χωρίς να σκεφτεί αν αυτό θα ευχαριστήσει τον παραλήπτη ή αν του είναι χρήσιμο. Ενα παράδειγμα είναι όταν χαρίζουν ένα τασάκι σε έναν μη καπνιστή χωρίς να σκεφτούν τις συνήθειες, προτιμήσεις ή ανάγκες του ή όταν κάποιος κάνει ένα δώρο με σκοπό να περάσει ένα αρνητικό μήνυμα.


* Τα δώρα έχουν τη δύναμη να χαλαρώσουν τους δεσμούς μεταξύ ατόμων ή ακόμη και να τους κόψουν τελείως, όπως στο παράδειγμα της υπέρβαρης ασθενούς που δεν συγχώρεσε τη θεία της για τη ζυγαριά που της χάρισε στα γενέθλιά της.


* Τέλος, τα δώρα μπορούν πράγματι να αλλάξουν τη ροή μιας σχέσης προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι στην έρευνα της Cele Otnes και των συνεργατών της από τις 150 εμπειρίες αυτών που συμμετείχαν στην έρευνα και σχετίζονταν με δώρα το 58% ήταν συναισθηματικά αρνητικές εμπειρίες.


* Ιεροτελεστίες και «δωρορουτίνες»


Ενα δώρο μπορεί ξαφνικά να μας φέρει μια επιφώτιση, μια αναπάντεχη συνειδητοποίηση ότι αυτός που κάνει το δώρο επιδιώκει να ανεβάσει τη σχέση σε ένα άλλο, θετικότερο και εντονότερο επίπεδο. Στην αντίθετη πλευρά έχουμε τα δώρα που χαρίζονται με σκοπό τον έλεγχο και τη χειραγώγηση του παραλήπτη, όπως στην περίπτωση μιας δωροεπιταγής που συνοδεύεται από το σημείωμα «μόλις λάβεις το δώρο σου επικοινώνησε αμέσως μαζί μου».


Αλλά αυτό που μπορεί να έχει τη μεγαλύτερη επιρροή είναι όταν οι άνθρωποι δημιουργούν τις δικές τους «δωρορουτίνες» και ιεροτελεστίες και χαρίζουν το δώρο τους με έναν ιδιαίτερο τρόπο, με προσωπική σημασία και τη σφραγίδα της προσωπικότητάς τους, όπως η δήλωση ότι «αυτό το δαχτυλίδι από μαστίχα συμβολίζει την ένωσή μας για πάντα».


* Η τέχνη του «πάρε-δώσε»


Ο βασικότερος ίσως λόγος που ανταλλάσσουμε δώρα είναι (ή θα έπρεπε να είναι) η ευχαρίστηση του παραλήπτη του δώρου, πράγμα που τείνουμε να ξεχνούμε. Ετσι γνώμονάς μας γίνεται το τι θέλουμε εμείς ή τι αρέσει σε εμάς και δεν υπολογίζουμε τον παραλήπτη του δώρου. Ακόμη και αν η επιλογή του δώρου μας είναι καλοπροαίρετη ­ αλλά πάντα βάσει των δικών μας επιθυμιών ­ μπορεί να προξενήσει ρήξη στις σχέσεις μας. Στον κατάλογο παραπόνων προς τη συμβία ενός από τους ασθενείς μου συγκαταλεγόταν και η απογοήτευσή του για ένα χριστουγεννιάτικο δώρο με σετ σφυριών και κατσαβιδιών που του είχε κάνει. Και δεν ήταν τόσο το δώρο που είχε μείνει ως άσχημη ανάμνηση αλλά ο καβγάς που ακολούθησε εξαιτίας τού με καλές προθέσεις αλλά άσχημα επιλεγμένου δώρου.


Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Ελληνες δεν έχουν τελειοποιήσει ακόμη την τέχνη της ανταλλαγής δώρων. Ετσι πολλές φορές ο παραλήπτης ενός δώρου το χαιρετίζει με το επιφώνημα «μα δεν χρειαζόταν» ή «δεν ήταν ανάγκη» για να συνεχίσει και να εκθειάσει το πόσο άχρηστο ή υπερβολικό είναι το συγκεκριμένο δώρο για τις ανάγκες του. Συχνά ο παραλήπτης ξεχνάει ότι τα δώρα δεν πρέπει απαραιτήτως να έχουν έναν συγκεκριμένο χρηστικό σκοπό αλλά αποτελούν μια απρόσμενη πηγή χαράς, κάτι που ο ίδιος δεν θα έπαιρνε για τον εαυτό του αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να απολαύσει αν άφηνε κατά μέρος την ψυχολογική αντίστασή του στο καινούργιο και διαφορετικό.


Ο κανόνας είναι να δεχόμαστε ένα δώρο με χάρη και αξιοπρέπεια άσχετα με το πώς νιώθουμε είτε για το δώρο είτε για το άτομο που μας το προσέφερε. Ακόμη και αν το δώρο θυμίζει περισσότερο παθητική-επιθετική πράξη, όπως π.χ. μια συνδρομή σε γυμναστήριο για κάποιον με μερικά παραπάνω κιλά, οι προθέσεις του δωρητή μπορεί να ήταν καλές. Ενα απλό «ευχαριστώ» από καρδιάς είναι πάντα επίκαιρο και ταιριαστό και δείχνει την εκτίμησή μας για το δώρο και γι’ αυτόν που μας το χάρισε. Η υποβάθμιση της γενναιοδωρίας του δωρητή με τη γνωστή δήλωση «μα δεν έπρεπε!» εκφράζει μια αρνητική στάση και αποστασιοποιεί τον παραλήπτη από αυτόν που του χαρίζει το δώρο. Παρ’ όλο που αυτή είναι μια συνηθισμένη πρακτική στην ελληνική κουλτούρα, άλλες πολιτισμικές νόρμες θεωρούν ανεπίτρεπτη αυτή την υποβάθμιση.


ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Ο Αϊ-Βασίλης του κυβερνοχώρου


Αν γινόταν μια πρόχειρη δημοσκόπηση, καθένας από μας θα είχε να θυμηθεί τουλάχιστον τρία φριχτά δώρα που έλαβε σε διάφορες επετείους (και πιθανότατα θυμάται και ποιος του τα έφερε!). Η τεχνολογία μέσω του Internet έρχεται να προτείνει μία λύση σε αυτό το πρόβλημα. Μεγάλα καταστήματα που έχουν διεύθυνση στο Διαδίκτυο προσφέρουν την υπηρεσία «εγγραφή δώρων» (gift registry), κάτι το οποίο ως τώρα ήταν συνηθισμένο μόνο για μελλόνυμφους. Στη νέα της μορφή αυτή η υπηρεσία δίνει τη δυνατότητα στον χρήστη να κάνει μια λίστα με τα δώρα που θα ήθελε να πάρει για τα Χριστούγεννα ή για τα γενέθλιά του. Μαζί με τη λίστα των δώρων που επιθυμεί ο χρήστης στέλνει και μια λίστα με τα ονόματα και τις ηλεκτρονικές διευθύνσεις των συγγενών ή φίλων που ξέρει ότι πρόκειται να του αγοράσουν κάποιο δώρο. Στη συνέχεια το κατάστημα στέλνει e-mail στους ενδιαφερόμενους συγγενείς και φίλους οι οποίοι μαθαίνουν από πρώτο χέρι τι ακριβώς επιθυμεί το αγαπημένο τους πρόσωπο και, επίσης σημαντικό, αν κάποιος άλλος τους έχει ήδη αγοράσει το δώρο από τη συγκεκριμένη λίστα. Μία από τις πρώτες ερωτήσεις που έρχονται στον νου είναι «και τι γίνεται αν το άτομο που πρόκειται να αγοράσει το δώρο δεν έχει πρόσβαση στο Internet;». Την απάντηση έχουν ήδη δώσει οι εταιρείες που σκέφτηκαν ότι αυτό μπορεί να είναι αληθινή τροχοπέδη στις υπηρεσίες που προσφέρουν. Ετσι μπορεί να λάβουν τη λίστα δώρων και προσώπων που θα ψωνίσουν από αυτήν ηλεκτρονικά αλλά να ειδοποιήσουν ταχυδρομικά όσα άτομα δεν έχουν ηλεκτρονική διεύθυνση.


Βεβαίως ο αποτελεσματικός αυτός τρόπος για την επιλογή δώρου έχει το μειονέκτημα ότι στερεί τον παραλήπτη του δώρου από τη χαρά της έκπληξης και της οικειότητας που φέρνει ένα καλοδιαλεγμένο δώρο. Από ψυχολογικής πλευράς είναι λιγότερο φανερό ότι το άτομο που αγοράζει δώρο από μια τέτοια λίστα καταλαβαίνει σε βαθύτερο επίπεδο αυτόν που το έχει παραγγείλει και είναι ο παραλήπτης του δώρου. Αυτή βεβαίως είναι και η βαθύτερη σημασία του δώρου, η επαλήθευση της συμβολικής σχέσης ανάμεσα στους ανθρώπους «ξέρω τι σου αρέσει και ποιες είναι οι βαθύτερες επιθυμίες σου και σου το προσφέρω».


Από την άλλη πλευρά, βεβαίως, οι ηλεκτρονικές αυτές λίστες δεν αποτελούν παρά μια τεχνολογικά εξελιγμένη μορφή του παραδοσιακού γράμματος προς τον Αϊ-Βασίλη με τις επιθυμίες των παιδιών για τα χριστουγεννιάτικα δώρα τους. Και σίγουρα οι λίστες προς τον Αϊ-Βασίλη δε στέρησαν κανένα παιδάκι από τη χαρά του δώρου και την έκπληξη όταν άνοιγαν ανυπόμονα το περιτύλιγμα για να δουν το περιεχόμενο του πακέτου.