Οι Νέοι Σκεπτικιστές αντεπιτίθενται

Αν και τα τελευταία χρόνια η δημοτικότητα της New Age αυξάνεται, ένα σπουδαίο περιοδικό βάζει τα πράγματα στη θέση τους

Κάθε περαστικός που θα κοντοσταθεί μερικά λεπτά μπροστά σε κάποιο ενημερωμένο περίπτερο της Αθήνας μπορεί να διαπιστώσει την ύπαρξη εντυπωσιακά μεγάλου αριθμού περιοδικών εκδόσεων που εξειδικεύονται στον ευρύτερο χώρο του αποκρυφισμού, της παραψυχολογίας κ.ο.κ. Δεν πρόκειται βέβαια για φαινόμενο αποκλειστικά ελληνικό. Αλλά σε μια χώρα που υιοθετεί το ορθολογικό κοσμοείδωλο της Δύσης η κυκλοφορία τόσων ανταγωνιστικών εντύπων σε μια αγορά με μάλλον περιορισμένο αναγνωστικό κοινό θα όφειλε να προκαλεί ερωτήματα.

Την ίδια στιγμή και στα ίδια περίπτερα, τα πολύ λιγότερα (αναλόγως με το κοινό που υποτίθεται ότι εκπροσωπούν) περιοδικά εκλαϊκευμένης επιστήμης δεν μπορούν να συγκροτήσουν τον διαμετρικά αντίθετο πόλο. Και αυτό γιατί τα έντυπα της πρώτης κατηγορίας, πέρα από το πληροφοριακό περιεχόμενό τους, διαθέτουν μια αόριστη αλλά διακριτή «lifestyle» πλευρά, που προσφέρει στους αναγνώστες κάτι παραπάνω, και μάλιστα χωρίς κουπόνια: υποστήριξη σε μια διαφορετική στάση ζωής.

Η χαμένη αξιοπρέπεια της επιστήμης

Εχουν προταθεί αρκετές αιτίες για το γεγονός ότι στην αστική δύση κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα η επιστήμη προοδευτικά χάνει τη θέση που κατείχε ως μόνη έγκυρη μέθοδος για την ερμηνεία του κόσμου. Ορισμένοι μάλιστα διακινδυνεύουν και την εκτίμηση ότι ίσως πρόκειται για εξέλιξη με θετικές πλευρές. Μια παράμετρος όμως που συχνά λανθάνει της προσοχής είναι ότι κατά τη διαδικασία αυτή αρκετοί επιτήδειοι καταπατούν σαφώς τα όρια της νομιμότητας και καρπώνονται οικονομικά και άλλα οφέλη. Οταν στο ζήτημα εμπλέκεται και η ευαίσθητη έννοια της «ελευθερίας του Τύπου», τότε η κατάσταση γίνεται πραγματικά επικίνδυνη.

Η συγκυρία του τέλους της χιλιετίας έχει κάνει ακόμη δημοφιλέστερο το συμπίλημα ιδεών που γενικά περιγράφονται με την ετικέτα «Νέα Εποχή». Αλλά θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι η θετική προδιάθεση πολλών ανθρώπων προς αυτές τις αντιλήψεις οφείλεται μόνο στην ευπιστία ή στην αφέλεια: μια σοβαρή μελέτη που δημοσιεύτηκε πρόσφατα παρέχει σοβαρές ενδείξεις ότι ακόμη και η πίστη στον Θεό ίσως αποτελεί γνωστική λειτουργία του εγκεφάλου μας («The God part of the Brain», Matthew Alper, 1998). Είναι απαραίτητο να θυμόμαστε ότι αν η επιστήμη ως δρόμος προς τη γνώση υπερέχει των άλλων που έχει επινοήσει ο άνθρωπος, αυτό οφείλεται στο ότι διαθέτει μηχανισμούς ελέγχου. Η συλλήβδην απόρριψη μιας ιδέας καταργεί την επιστημονική διαδικασία. Και η επιστημονική κοινότητα έχει κατηγορηθεί για δεσποτισμό ακριβώς επειδή απορρίπτει και ιδέες τις οποίες δεν είναι σε θέση να ελέγξει επαρκώς.

Την πιο γόνιμη στάση απέναντι σε όλα αυτά εκφράζει εδώ και μερικά χρόνια το περιοδικό «Skeptic» («Σκεπτικιστής») που εκδίδεται κάθε τέσσερις μήνες στις ΗΠΑ. Οι τακτικοί συνεργάτες του, ένα επιτελείο επιστημόνων από διάφορους τομείς, αναφέρονται συχνά σε θέματα από τον χώρο της παραψυχολογίας και της «Νέας Εποχής», επιχειρώντας να τα προσεγγίσουν με το κριτικό πνεύμα που γέννησε τον Διαφωτισμό. Την ευθύνη της έκδοσης έχει ο Σύλλογος Σκεπτικιστών (Skeptics Society), μια μεγάλη ομάδα με ποικίλες δραστηριότητες, στην οποία μετέχουν και διάσημοι επιστήμονες όπως ο Stephen Jay Gould και ο Richard Dawkins.

Το «Skeptic» δεν έχει πολύχρωμη εκτύπωση και μοντέρνο κασέ. Κάθε σελίδα του αποπνέει μια παλαιομοδίτικη αίσθηση σοβαρότητας, σε σημείο που να μη γίνεται αμέσως αντιληπτό πόσο νεωτερική είναι η αντίληψη την οποία μεταφέρει. Ωστόσο αρκεί η ανάγνωση μερικών σελίδων για να φανεί ότι οι αρθρογράφοι του κοιτάζουν το Σύμπαν με δέος και συχνά με χιούμορ. Είναι μια πολύτιμη στάση που λείπει από την αρθρογραφία άλλων εντύπων εκλαϊκευμένης επιστήμης. Και καθώς συνδυάζεται με κριτικό πνεύμα και με συγκροτημένη επιχειρηματολογία, το περιοδικό είναι από τα πιο ενδιαφέροντα για ανοιχτόμυαλους αναγνώστες.

Η θεματολογία του «Skeptic» προκύπτει τόσο από την επικαιρότητα όσο και από τις διαρκείς απορίες της επιστήμης γύρω από τα ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο. Η σύνταξη θεωρεί «αντίπαλό» της καθέναν που διαστρεβλώνει τη θεωρητική ή εφαρμοσμένη γνώση για να συστήσει κάποιο ψευδοεπιστημονικό σύστημα. Τα άρθρα υποδεικνύουν μεθοδικά τις παρανοήσεις ή την αλλοίωση που υφίσταται κάποια επιστημονική θεώρηση για να στηρίξει «εναλλακτικές» πεποιθήσεις. Και όπως μπορεί να φανταστεί κανείς, η πρώτη ύλη αφθονεί.

Το πρόβλημα των επιστημόνων που έχουν ακέραια επίγνωση του ρόλου τους είναι ότι δεν μπορούν να ισχυριστούν ότι «τα ξέρουν όλα». Συχνά όμως είναι σε θέση να αποδεικνύουν σε ποια σημεία πάσχει καταφανώς μια ψευδοεπιστημονική πεποίθηση. Ανάμεσα στους προπομπούς αυτής της ανερχόμενης τάσης ξεχωριστή θέση κατέχει ο μετέπειτα διάσημος Martin Gardner με το βιβλίο του Συρμοί και πλάνες στο όνομα της επιστήμης (Fads and Fallacies in the Name of Science, 1952). Το γεγονός όμως ότι στις ημέρες μας ανακάμπτει ακόμη και η πιο ανυπόστατη θεωρία που κατέρριψε, αυτή περί «Κούφιας Γης», δείχνει ότι η ανάγκη για διαυγείς διαφωτιστές είναι ακατάπαυστη. Και ίσως να γίνεται ακόμη πιο απαραίτητη σήμερα, αφού πια οι εναλλακτικές θεωρίες υφαρπάζουν ακόμη και τα αναπάντητα ερωτηματικά της προηγμένης επιστήμης στην προσπάθειά τους να την υποσκελίσουν (βλ. «Δημιουργιστές»).

Η επιστροφή σε προηγούμενες ζωές…

Οι συνεργάτες του «Skeptic» δεν αντλούν μόνο από τον χώρο των θετικών επιστημών. Στόχοι του περιοδικού γίνονται συχνά και όσοι «αξιοποιούν» την ψυχανάλυση, χρησιμοποιώντας τη λεγόμενη «βαθιά αναδρομή» για επιστροφή σε… προηγούμενες ζωές, αλλά και την εμφύτευση ψευδοαναμνήσεων σε περιπτώσεις «απαχθέντων» από UFO. Ακόμη πιο σημαντική, από πολιτική άποψη, είναι η στάση του εντύπου κατά των φανατικών της ψευδοϊστορίας: η παραποίηση των πηγών από λαϊκιστές όπως οι αρνητές του Ολοκαυτώματος και οι αφροκεντριστές τύπου Λουί Φαρακάν αποτελεί πληγή για την ορθολογική κοινωνία.

Οι στήλες του «Skeptic» δεν ανήκουν μόνο σε επιστήμονες «με τη βούλα». Οι Σκεπτικιστές, αναγνωρίζοντας ότι κανείς δεν κατέχει την ψυχολογία της εξαπάτησης καλύτερα από εκείνους που την ασκούν κατ’ επάγγελμα, δέχτηκαν από νωρίς στις τάξεις τους έναν από τους γνωστότερους μάγους-ταχυδακτυλουργούς των τελευταίων δεκαετιών, τον James «The Amazing» Randi. Αυτός, αν και δεν διαθέτει το θεωρητικό υπόβαθρο των υπολοίπων, μπορεί να δίνει εκ των έσω εικόνες των μηχανισμών που μας κάνουν να εμπιστευόμαστε τις αισθήσεις μας ακόμη και όταν τα δεδομένα αναιρούν την «κοινή λογική» μας. Ανάλογα άρθρα προσφέρει συχνά και ένας νεότερος συνάδελφός του, ο Penn Jilette, από το «αιρετικό» ντουέτο Penn & Teller. Η συνεισφορά τους φέρνει στον νου την αρχετυπική μορφή του «καλλιτέχνη των αποδράσεων» Χάρι Χουντίνι, ο οποίος αφιέρωσε σχεδόν 20 χρόνια στο επιτυχημένο ξεσκέπασμα απατεώνων μέντιουμ και πνευματιστών.

Χωρίς αμφιβολία το «Skeptic» δεν είναι ουδέτερος παρατηρητής ­ συνηγορεί σαφώς υπέρ της επιστημονικής μεθόδου. Παρ’ όλα αυτά οι Σκεπτικιστές έχουν επικριθεί για τη γενναία δόση αυτοσαρκασμού με την οποία εδώ και οκτώ χρόνια απονέμουν τα σατιρικά βραβεία Ig Nobel, σε επιστήμονες που το… παρακάνουν στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν τον κόσμο. Στην Ελλάδα το περιοδικό μπορεί να βρεθεί στα ξενόγλωσσα βιβλιοπωλεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Skeptics Society διατηρεί web site στη διεύθυνση www. skeptic. com και μετέχει σ’ ένα ευρύ πλέγμα οργανώσεων με ανάλογους στόχους, όπως η CSICOP στις ΗΠΑ και οι ECSO και PARA στην Ευρώπη.

Αν και έχουν περάσει 100 και πλέον χρόνια από τότε που ο Δαρβίνος εισηγήθηκε τη θεωρία περί εξέλιξης των ειδών, υπάρχουν ακόμη πολιτείες των ΗΠΑ που αποτρέπουν την αναφορά της στα σχολικά εγχειρίδια. Πρόκειται για αποτέλεσμα της επιρροής των λεγόμενων Δημιουργιστών (Creationists), ενός ρεύματος θρησκευόμενων που δεν διανοούνται καν να αποδώσουν τη γένεση του Σύμπαντος σε κάτι πέρα από τον Ευφυή Σχεδιασμό. Με αρωγό τον σύλλογο «Χριστιανών Επιστημόνων» ενισχύουν τις θέσεις τους αντλώντας από τα αναπάντητα ερωτήματα της σύγχρονης βιολογίας και γενετικής: Πώς προέκυψε η νέα πληροφορία στους μονοκυτταρικούς οργανισμούς; Και πώς είναι δυνατόν με τη διαδικασία της φυσικής επιλογής (που σήμερα γίνεται δεκτή ως «ατομική επιλογή») να προκύπτουν μη εγωκεντρικά ένστικτα, όπως λ.χ. ο αλτρουισμός; Οι «εξελιξιακοί» προσπαθούν να απαντήσουν αναθεωρώντας την αρχή της «ομαδικής επιλογής», αλλά το ζήτημα εκκρεμεί. Η διαμάχη αυτή απηχεί την ευρύτερη προσπάθεια που καταβάλλουν οι παραθρησκευτικές οργανώσεις για να «χωρέσουν» την επιστήμη στη χριστιανοκεντρική θεώρηση του κόσμου. Το «Skeptic» επανέρχεται τακτικά σε ανάλογα θέματα, ανατρέποντας τα επιχειρήματα που επιδέχονται αναίρεση και αφιερώνοντας αρκετές σελίδες στον διάλογο για τα υπόλοιπα.

Η ψευδοϊστορία και η πολιτική πλευρά της

Στα αναρίθμητα λόμπι που διαστρεβλώνουν ιδιοτελώς την επιστήμη ιδιαίτερη θέση κατέχουν εκείνα που, χαλκεύοντας τις πηγές και παραπληροφορώντας, εισηγούνται κάποια διαφορετική ανάγνωση της ιστορίας. Στις ΗΠΑ ο λαϊκιστής μαύρος ηγέτης Λουί Φαρακάν έχει δημιουργήσει ισχυρό ρεύμα με την ιδιότυπη εκδοχή του για το παρελθόν της αφροαμερικανικής κοινότητας. Γνωστότερη στην Ευρώπη είναι η προσπάθεια των νεοφασιστικών στοιχείων να υποβαθμίσουν τη γενοκτονία των Εβραίων αλλά και μειονοτήτων όπως οι ομοφυλόφιλοι. Το «Skeptic» καταπιάνεται μεθοδικά με τους επίπλαστους αυτούς ισχυρισμούς, αφού ο κίνδυνος είναι ευδιάκριτος: με την κατάλληλη χειραγώγηση του κοινού από μερίδα των media, οι θεωρήσεις αυτές μπορούν εύκολα να διαδοθούν όσο λ.χ. η πίστη στην ύπαρξη των UFO. Χαρακτηριστικό δείγμα της πολιτικής του περιοδικού είναι και το σχετικά πρόσφατο αφιέρωμα στην πληγή της αμερικανικής ιστορίας, τη δολοφονία του προέδρου Κένεντι: αν και καταβάλλεται εμφανώς προσπάθεια προς αποφυγή της «συνωμοσιολογίας», είναι σαφές ότι η σύνταξη δεν πείθεται από την άποψη της επιτροπής Warren και θεωρεί το θέμα ανοιχτό.

Η ιατρική και οι σφετεριστές της

Από όλους τους κλάδους της εφαρμοσμένης επιστήμης κανένας ίσως δεν εφάπτεται τόσο στενά με την ίδια τη διατήρηση της ζωής όσο ο τομέας της ιατρικής. Η ψυχρή λογική δείχνει ότι πρόκειται για αγορά με απίθανο κύκλο εργασιών και άρα για χώρο που προσφέρει μεγάλες ευκαιρίες στους απατεώνες. Σήμερα που η μονοκρατορία της «δυτικής» ιατρικής αμφισβητείται σθεναρά (έρευνες έδειξαν ότι στις ΗΠΑ το 40% έχει καταφύγει τουλάχιστον μία φορά σε κάποια «εναλλακτική» θεραπεία) εγείρεται σαφώς ζήτημα προστασίας του πολίτη. Την ίδια στιγμή όμως πολλοί θεωρούν ατομικό δικαίωμα το να επιλέγεις τον γιατρό ή τη μέθοδο που θα εμπιστευτείς. Το «Skeptic» επανέρχεται συχνά σε αυτό το ακανθώδες πεδίο: μερικές φορές μεταφέρει σημαντικές ειδήσεις που προκύπτουν από ελεγχόμενες κλινικές έρευνες, όπως λ.χ. αυτήν που απέδειξε ότι η κατάθλιψη αντιμετωπίζεται επιτυχώς μέσω του βελονισμού. Πολύ συχνά όμως καυτηριάζει συγκεκριμένους εκπροσώπους «εναλλακτικών» μεθόδων, υποδεικνύοντας τα σφάλματα στη θεωρία ή την πρακτική τους. Το πρόσφατο αφιέρωμα στην «κβαντική θεραπεία» του Ντιπάκ Τσόπρα ήταν σχεδόν άμεμπτο στην επιστημολογική ακρίβεια με την οποία ανατάμει τη θεωρία και διακρίνει τις έγκυρες πλευρές από τους ευσεβείς πόθους. Αν είχαμε ανάλογη μεταχείριση αμφιλεγόμενων πτυχών της κατεστημένης ιατρικής, θα μπορούσαμε ίσως να μιλάμε για ένα «φωτισμένο» περιοδικό.