ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟτου 1967, έναν μόλις μήνα πριν από το στρατιωτικό πραξικόπημα της χούντας των Αθηνών, αναπτύσσεται μια ενδιαφέρουσα διπλωματική αλληλογραφία της ελληνικής κυβέρνησης με την Ουάσιγκτον, με αφορμή τη συμπλήρωση εικοσαετίας από την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν που σήμανε την έναρξη εισροής αμερικανικής οικονομικής βοήθειας στην Ευρώπη αμέσως μετά τη λήξη του Β Δ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε εκείνη την επέτειο,
στη διάρκεια τελετής που έγινε στο State Department, ο έλληνας πρέσβης Α. Μάτσας παρέδωσε αρχαίο κορινθιακό κράνος του 6ου αιώνα π.Χ., ως δώρο ευγνωμοσύνης της χώρας στον πρόεδρο Τρούμαν που, αδυνατώντας να ταξιδέψει στην Ουάσιγκτον από το σπίτι του στην επαρχία Ιndependence του Μissouri, παρέλαβε ο τότε αμερικανός ΥΠΕΞ Ρασκ. Στο μεταξύ προ τετραετίας είχε εγερθεί σε κεντρικό σημείο της πρωτεύουσας το πολύπαθο, ως απεδείχθη έκτοτε, άγαλμα του αμερικανού προέδρου.

Ηταν 29 Μαΐου 1963 όταν έγιναν τα αποκαλυπτήρια του ορειχάλκινου αγάλματος του Χάρρυ Τρούμαν στη συμβολή των οδών Β. Γεωργίου και Β. Κωνσταντίνου, δίνοντας έκτοτε στην πέριξ περιοχή την ομώνυμη ονομασία, αλλά και αναστατώνοντας τους κατοίκους της από τις επιθέσεις που δέχτηκε άλλοτε με εκρηκτικούς μηχανισμούς και άλλοτε με διαδηλώσεις ή βανδαλισμούς.

Το άγαλμα που φιλοτεχνήθηκε με χρήματα της ΑΧΕΠΑ από τον γλύπτη Felix W. De Welton, διάσημο γιατί πλην άλλων έργων του ήταν ο ίδιος που φιλοτέχνησε το μνημείο στη Χιροσίμα, είχε ύψος γύρω στα 4 μέτρα. Αργότερα ο De Welton σε μια από τις συνεντεύξεις του είχε πει πως βασίστηκε σε προτομή που ο ίδιος είχε κάνει του αμερικανού προέδρου, το έτος 1948, την ίδια δηλαδή χρονική περίοδο εξαγγελίας του Δόγματος Τρούμαν. Ο De Welton ομολόγησε πως δέχθηκε αρκετές επισκέψεις φίλων του αμερικανού προέδρου, όπως τον στρατηγό Η. Vaughan και τον D. Dawson που δεν εφείσθησαν συμβουλών προς τον καλλιτέχνη έως ότου ολοκληρώσει το έργο. «Ηταν καταπληκτικό, είχε τεράστια επιτυχία και τα αποκαλυπτήρια στην Αθήνα παρακολούθησαν γύρω στις 20 χιλιάδες κόσμος. Από 18 έντυπα που εκδίδονταν τότε στην Ελλάδα τα 16 έγραψαν διθυράμβους και μόνο δύο της Κομμουνιστικής Αριστεράς άσκησαν αρνητική κριτική. Είναι, όμως, λυπηρό που στην Αμερική μεταδόθηκε ο απόηχος μονάχα των δύο αυτών εντύπων, ενώ αντίθετα ο ευρωπαϊκός Τύπος τα αγνόησε και εστίασε αποκλειστικά στα θετικά σχόλια.Μάλιστα θυμάμαι ακόμα τον τίτλο μιας γαλλικής εφημερίδας που έγραψε:Στην Αθήνα στήθηκε άγαλμα του Τρούμαν για τις υπηρεσίες του να σώσει την Ελλάδα από τον κομμουνισμό…».

Σε αυτήν ακριβώς την τελευταία φράση οφειλόταν η αιτία που το πολύπαθο άγαλμα δέχτηκε σειρά επιθέσεων, καθώς το όνομα του προέδρου Τρούμαν ήταν ταυτισμένο με την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου και την εμφύλια διαμάχη που ξέσπασε στη χώρα μας. Αρχή έγινε με τα Ιουλιανά το 1965 (ας σημειωθεί ότι και η τοποθέτησή του το 1963, μια εβδομάδα μετά τη δολοφονία Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε με κακούς οιωνούς), όταν δέχθηκε βανδαλισμούς με μπογιές και αβγά. Στη συνέχεια κατά τη διάρκεια της χούντας δύο φορές το 1970 και το 1971 με εκρηκτικούς μηχανισμούς. Τέταρτη φορά, τον Μάρτιο του 1986, παραμονές της επίσκεψης στην Αθήνα του αμερικανού ΥΠΕΞ Τζορτζ Σουλτς, το άγαλμα κυριολεκτικά τινάχτηκε στον αέρα πέφτοντας από το βάθρο του. Την ευθύνη ανέλαβε η «Επαναστατική Οργάνωση Χρίστος Κασσίμης» . Η επανατοποθέτησή του στο ίδιο σημείο ενάμιση χρόνο αργότερα, τον Αύγουστο του 1987, με απόφαση του τότε πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου στάθηκε αφορμή οξύτατης διαμάχης με το ΚΚΕ. «Ο δήμαρχος Αθηναίων Δ. Μπέης» έγραφε η «Washington Ρost» στις 15 Ιανουαρίου 1987 και αναδημοσίευε στις 7 Αυγούστου του ίδιου χρόνου, «είχε προτείνει τη μεταφορά του αγάλματος σε υπαίθριο χώρο του Πολεμικού Μουσείου. Η επίσκεψη όμως στην Αθήνα του Τζων Πλουμίδη,αντιπροέδρου της ΑΧΕΠΑ που έγινε δεκτός ως αρχηγός κράτους από την ελληνική κυβέρνηση,συναντώμενος τόσο με τον πρωθυπουργό Α. Παπανδρέου όσο και με τον έλληνα ΥΠΕΞ κ. Κ. Παπούλια,ο οποίος μάλιστα έδωσε γεύμα προς τιμήν του,ήταν καταλυτική. Προφανώς αυτό οφείλεται σε οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η κυβέρνηση και σε πιθανή πρόσκληση του Α.Παπανδρέου στην Ουάσιγκτον που φαίνεται πως ο ίδιος επιθυμεί,αλλά ο πρόεδρος Ρήγκαν αναβάλλει επί αόριστον».

Το 2003 σημειώθηκε νέος βανδαλισμός. Στις 23 Απριλίου μέλη του Κοινωνικού Φόρουμ με αφορμή τον πόλεμο στο Ιράκ το τύλιξαν ολόκληρο σε χαρτί με την ένδειξη «Προς επιστροφή» . Η τότε δήμαρχος Αθηναίων Ντόρα Μπακογιάννη με συνεργείο του Δήμου αποκατέστησε τις βλάβες που προξένησαν οι διαδηλωτές στο άγαλμα και ανακοίνωσε στον αμερικανό πρέσβη Τ. Μiller ότι το άγαλμα Τρούμαν θα συγκαταλεγόταν σε πειραματικό πρόγραμμα του δήμου για την προστασία των έργων τέχνης στην ελληνική πρωτεύουσα.

Τέλος, τον Ιούλιο του 2006, διαδηλωτές με αφορμή την επίθεση που δέχτηκε ο Λίβανος από το Ισραήλ, έριξαν ξανά το άγαλμα από το βάθρο του, προκαλώντας δυσθυμία στο τότε αμερικανό πρέσβη Τσαρλς Ρις.

Επιστρέφοντας στην τελετή για την 20στή επέτειο από την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν, που οργανώθηκε με πρωτοβουλία της ελληνικής πρεσβείας τον Μάρτιο του 1967, όπως έγραφε ο τότε έλληνας πρέσβης στην αμερικανική πρωτεύουσα Α. Μάτσας, τα πράγματα έγιναν ως εξής: «Εχω την τιμήν να γνωρίσω υμίν ότι επί τη επετείω του Δόγματος Τruman εγένετο ενταύθα, την 29ην Μαρτίου 1966,πανηγυρική τελετή εις την αίθουσαν τελετών του State Department,καθ΄ ην ο Γραμματεύς της Επικρατείας, κ. RUSΚ, παρέλαβεν, εξ ονόματος του Προέδρου Τruman, το προσφερθέν αυτώ υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως αρχαίον κράνος.

Εις την τελετήν παρέστησαν, μεταξύ άλλων επιφανών Αμερικανών,οι κυριώτεροι εκ των κατά την περίοδον του Δόγματος Τruman συνεργατών του Αμερικανού Προέδρου, εν οις και ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών κ. Αtcheson, ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής κ. Ιάκωβος, εκπρόσωποι της παροικίας και τα μέλη της Β.ταύτης Πρεσβείας…» (ΑΠ 1123/Β/2, 4 Απριλίου 1967).

Στο ίδιο έγγραφο ο έλληνας διπλωμάτης ενημέρωνε για την αναμενόμενη απήχηση που θα είχε στον αμερικανικό Τύπο το γεγονός μετά τη δημοσίευση σχετικού άρθρου με τίτλο «Ενας χαιρετισμός στον Τρούμαν, η Ελλάδα θυμάται τις δύσκολες ώρες» του διαπρεπούς δημοσιογράφου της εποχής White. Χαρακτηριστικότερο όλων το άρθρο της «Washington Ρost» στις 3 Απριλίου 1967 με τίτλο «Ελληνες και δώρα φέροντες», αναφερόμενος στο «κράνος πολεμιστού τύπου λεγομένου Κορινθιακού του 6ου π.χ. αιώνος όπερ δεν αποκλείεται να εχρησιμοποιήθη εις την κατά των Περσών μάχην» όπως ενημέρωνε η Γ΄ Πολιτική Διεύθυνση του ΥΠΕΞ (ΑΠ ΓΗ414-9, Γκούρας, 15 Μαρτίου 1967) την πρεσβεία Ουάσιγκτον μετά την παραλαβή του από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Στην Ουάσιγκτον το κράνος έφτασε επιμελώς εγκιβωτισμένο με την πτήση 409 της Ολυμπιακής στις 9 Μαρτίου 1967. (Γκούρας από Γ Δ Πολιτική ΓΗ414-6)

Το Δόγμα Τρούμαν, η Αγκυρα και τα παρασκήνια

Το ορειχάλκινο άγαλμα του Τρούμαν κατασκευάστηκε με δαπάνες της ΑΧΕΠΑ, της οποίας ο αμερικανός πρόεδρος είχε γίνει το 73ο μέλος, με έδρα το Κάνσας στο Μιζούρι, σε ειδική τελετή στον Λευκό Οίκο στις 25 Μαρτίου 1946. Το άγαλμα παριστάνει τον αμερικανό πρόεδρο να κρατάει στο ένα του χέρι το κείμενο του ομώνυμου δόγματος και το άλλο σφιγμένο σε γροθιά, που υποδηλώνει την αποφασιστικότητά του για την εφαρμογή της πολιτικής του η οποία πρακτικά εκφράστηκε με την υλοποίηση αμερικανικής οικονομικής βοήθειας στην Ευρώπη, γνωστής ως Σχέδιο Μάρσαλ

Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣτης 20ής επετείου από την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν, στη διάρκεια μιας κρίσιμης δεκαετίας του Ψυχρού Πολέμου, προκαλούσε ποικίλες αντιδράσεις και στα δύο στρατόπεδα: Για «χρεωκοπημένα σάβανα» έκανε λόγο ο έγκριτος πολιτικός σχολιαστής της εφημερίδας «Πράβδα» Βιτάλι Κοριόνωφ σε άρθρο με τίτλο «Το Δόγμα Τρούμαν» στις 15 Μαρτίου 1967, που έδινε έμφαση στην περίπτωση της Ελλάδας και της Τουρκίας, ενώ με αφορμή την αμερικανική παρουσία στο Βιετνάμ επεσήμαινε πως «… Ο καιρός των αυθαιρεσιών του παγκόσμιου χωροφύλακα ανήκει πια στο παρελθόν» . Στην Τουρκία, πάλι, αν εξαιρέσει κανείς το διάγγελμα του προέδρου της χώρας, το εβδομαδιαίο περιοδικό «Οutlook» (φύλλο 20ής Μαρτίου 1967) εξέφραζε την λύπη του γιατί «η επέτειος επέρασεν απαρατήρητος» αποδίδοντας το γεγονός στη νέα, δυσμενή φάση των τουρκοαμερικανικών σχέσεων οφειλομένη όχι μόνο σε επιθέσεις κατά των Αμερικανών από το αριστερίζον εργατικό κόμμα αλλά και από την τουρκική ιντελιγκέντσια, ιδία μετά την μετάθεση του πρυτάνεως του Πανεπιστημίου Ατατούρκ της Αγκυρας στο Ερζερούμ, πράξη που κατά το επίσης εβδομαδιαίο φύλλο της «ΑΚΙS» οφειλόταν σε παρασκηνιακές κινήσεις Αμερικανών, «πρακτόρων του Ρeace Corps (το οποίο) προσπαθεί να διεισδύση και να επιβάλη τας θελήσεις του εις την ανωτέραν τουρκικήν επιστημονικήν τάξιν». Σημειωτέον ότι εκδότης του ΑΚΙS ήταν ο γαμβρός του Ινονού, πρωθυπουργού της χώρας μέχρι το 1965 (ΑΠ 1739, πρέσβης Μ. Δελιβάνης από Αγκυρα, 4 Απριλίου 1967).

Και ένα ενδιαφέρον παραπολιτικό σχόλιο της εποχής. Οπως προκύπτει από αλληλογραφία μεταξύ πρεσβείας Ουάσιγκτον και ΥΠΕΞ στην Αθήνα, οι φιλοδοξίες της ελληνικής κυβέρνησης να επισκεφθεί τη χώρα ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Ηumphrey προκειμένου να παραλάβει το κράνος στην Αθήνα για λογαριασμό του Τρούμαν, και που ενίσχυε με κατάλληλες κινήσεις του ο ελληνοαμερικανός βουλευτής στο Κογκρέσο, Μπρεδήμας, δεν ευοδώθηκαν κυρίως γιατί αποκλειόταν η διπλή μετάβασή του στην Αγκυρα (επίσκεψη στην Αθήνα, χωρίς μετάβαση στην Αγκυρα αποκλειόταν από την αμερικανική διπλωματία και στο μεταξύ σε ελάχιστο διάστημα αναμενόταν επίσκεψη του τούρκου προέδρου στις ΗΠΑ). Αυτή είναι η πρώτη επισήμανση. Η δεύτερη αφορά ελληνική πρόταση να επισκεφθεί την Αθήνα η κόρη του Τρούμαν, κυρία Daniels. « Αλλά θυγάτηρ αυτού μετά συζύγου ουδόλως αναπληρώνουν » έγραφε ο Μάτσας «ένδοξον (Τρούμαν) εις όμματα Ελληνικού λαού,μη επιρρεπούς,ως Αμερικανοί,προς συγγενικάς ταύτας συσχετίσεις». Ομολογουμένως, άλλοι καιροί, δεύτερη επισήμανση της γράφουσας.

Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.