Ο κ. Γεράσιμος Μοσχονάς είναι επίκουρος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου, επιστημονικός συνεργάτης της Κάπα Research.
Μία από τις πιο παράξενες και ασυνήθιστες προεκλογικές περιόδους της μεταπολιτευτικής ιστορίας της χώρας τελείωσε με την ήττα των δύο μεγάλων κομμάτων. Το φαβορί των δημοσκοπήσεων επιβεβαίωσε και στην κάλπη ένα προβάδισμα που δεν έχασε ποτέ στη διάρκεια των τριάμισι τελευταίων ετών. Το δε κόμμα της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης διέψευσε την αισιοδοξία των ψηφοφόρων του ΠαΣοΚ, οι οποίοι, ήδη από τον Μάιο του 2004, αντιμετώπιζαν στη συντριπτική τους πλειοψηφία (75,5%) το αποτέλεσμα των εκλογών του Μαρτίου 2004 σαν μια «πρόσκαιρη παρένθεση δεξιάς διακυβέρνησης» (βλ. «Το Βήμα»- Κάπα Research, Μάιος 2004). Η ΝΔ είχε μεγάλες απώλειες. Το ερώτημα αυτών των γραμμών αφορά τα «γιατί» της ήττας του ΠαΣοΚ. Το γεγονός της ήττας και το μέγεθός της (το ότι δηλαδή οι εκλογές του Σεπτεμβρίου δεν προσέλαβαν τα χαρακτηριστικά μιας οριακής αναμέτρησης) χρήζουν εξηγήσεως. Οι μακροχρόνιες τάσεις της κοινής γνώμης, αφενός, και η ιδιομορφία της προεκλογικής περιόδου, αφετέρου, ερμηνεύουν το αποτέλεσμα.
1. Οι μακροχρόνιες τάσεις
Το στοίχημα του Γ. Παπανδρέου, μετά τη διπλή ήττα του 2004, ήταν η ανανέωση του κόμματός του και η διαμόρφωση ενός πειστικού αντιπολιτευτικού λόγου. Οπως όλες οι έρευνες είχαν δείξει, και οι εκλογές επιβεβαίωσαν, η ηγεσία του ΠαΣοΚ απέτυχε σε μεγάλο βαθμό και στα δύο. Οι τάσεις που καταγράφονται για πρώτη φορά με σαφήνεια το 2005 (δυσθυμία απέναντι στην κυβέρνηση, παρατεταμένη αδυναμία ερευνών του 2007 επιβεβαιώνει συνολικά , παρά τη βελτίωση κάποιων ποιοτικών χαρακτηριστικών του ΠαΣοΚ και του αρχηγού του, την εικόνα που προκύπτει από τις έρευνες του 2005. Τα δυόμισι περίπου τελευταία χρόνια έχουν υπάρξει σκαμπανεβάσματα και αναταράξεις στις τάσεις της κοινής γνώμης, αλλά καμία στιγμή δεν υπήρξε ένα ρεύμα ανατροπής της γενικής εικόνας. Το ΠαΣοΚ ουδέποτε κατάφερε να αποκτήσει το προβάδισμα. Εκ των υστέρων, η ήττα του μοιάζει «φυσική», σχεδόν μοιραία. Εν τούτοις, με δεδομένη την επίμονα μέτρια- ως κακή- εικόνα της κυβέρνησης (με εξαίρεση την εικόνα του Πρωθυπουργού), η τάση δεν ήταν «μη αντιστρέψιμη».
Κατ΄ αρχήν, το ΠαΣοΚ υπέφερε πολιτικά από την αρνητική κληρονομιά της κυβερνητικής του θητείας και, ιδιαίτερα, της οικονομικής του διαχείρισης. Η διαπλοκή, επιπλέον, είχε βαθύτατα θίξει τον ηθικό πυρήνα του κόμματος. Τo ΠαΣοΚ του 2004 ηττήθηκε στο τέλος ενός κύκλου που είχε εξαντλήσει τα πολιτικά και ηθικά όριά του, αλλά που άφηνε μια αρνητική παρακαταθήκη για τη νέα ηγεσία. Γιατί όμως αυτή η παρακαταθήκη παρήγαγε αποτελέσματα επί μακρόν μετά την καμπή του 2004; Γιατί το ΠαΣοΚ του 2007 βασανιζόταν από τα ίδια αρνητικά χαρακτηριστικά με εκείνα των εκλογών ήττας του 2004; Πράγματι, τον Ιούλιο του 2007, έναν περίπου μήνα πριν από την προκήρυξη των εκλογών, το ΠαΣοΚ εμφανιζόταν «κουρασμένο» (65,7%, όσο ακριβώς και το 2004), «σε σύγχυση» (66,1%, έναντι 62,3% το 2004) και «μέτριο» (63,7%, έναντι 50,3% το 2004, βλ. Κάπα- Research, Το Βήμα, 1-7-07)). Τρεις βασικοί λόγοι, μεταξύ πολλών άλλων, δίνουν την απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα.
α) Το ΠαΣοΚ δεν πρότεινε μια πειστική ερμηνεία του παρελθόντος: Ο σωστός- από τακτική άποψη- προεκλογικός στόχος της ανανέωσης του ΠαΣοΚ (που βρήκε την έκφρασή του στο γνωστό σύνθημα «Γιώργο, άλλαξέ τα όλα») παγίδευσε στρατηγικά, ήδη από τις εκλογές του 2004, τη νέα ηγεσία σε μια πολιτική «ιστορικού κενού». Τα κόμματα έχουν ιστορικότητα, έχουν ένα παρελθόν, έχουν μαύρες σκιές αλλά και φωτεινές πτυχές στην προηγούμενη δράση τους. Η νέα ηγεσία δεν αξιοδότησε τόσο, όσο και όταν έπρεπε τις επιτυχίες του κυβερνητικού ΠαΣοΚ. Αφαίρεσε από το «φαντασιακό» του κόμματος την- έστω απατηλή- «μαγεία» της συνέχειας. Επίσης, δεν ανέδειξε τις αρνητικές. Κατ΄ αυτό τον τρόπο, αφενός, διευκόλυνε την κυριαρχία του λόγου της ΝΔ και, αφετέρου, έχασε το ηθικό δικαίωμα να ασκήσει πραγματική κριτική σε αυτό το παρελθόν. Οταν δεν αναδεικνύεις επαρκώς τα επιτεύγματα της προηγούμενης ηγεσίας Σημίτη, πώς θα αναδείξεις επαρκώς τις μεγάλες αποτυχίες της, χωρίς να υπονομεύσεις την ενότητα του κόμματος; Οταν η αυτοκριτική περιορίζεται στις ανούσιες διατυπώσεις «κάναμε και λάθη», ή «όλα δεν ήταν σωστά», τότε μαζί με την εικόνα των επιτευγμάτων του παρελθόντος καταρρίπτεται και η εικόνα της ανανέωσης του παρόντος. Η επίκληση της «ολυμπιακής Ελλάδας» που «κληρονόμησε» το ΠαΣοΚ στη ΝΔ ήρθε ιδιαίτερα καθυστερημένα για να αλλάξει τα ως άνω δεδομένα.
β) Το ΠαΣοΚ απέτυχε να αναδείξει μια νέα ηγετική ομάδα: Η ηγεσία Παπανδρέου επεχείρησε, συχνά με θεαματικές κινήσεις (ευρωομάδα, γραμματεία), να φρεσκάρει τα ηγετικά πρόσωπα του ΠαΣοΚ. Τα νέα πρόσωπα, όμως, για λόγους που υπερβαίνουν τις αρμοδιότητες αυτού του άρθρου, δεν ανταποκρίθηκαν στις προσδοκίες. Αυτή η ανεπάρκεια οδήγησε στην επιστροφή σε δοκιμασμένα σε άλλες περιόδους (συχνά πριν από την περίοδο Σημίτη) στελέχη. Η επιστροφή ενίσχυσε την αποδοτικότητα της ηγεσίας του ΠαΣοΚ, επέτεινε όμως την εικόνα έλλειψης «φρεσκάδας» και την εικόνα μη ανανέωσης του κόμματος. Το σύνθημα «Γιώργο, άλλαξέ τα όλα» δεν βρήκε την αποτελεσματικότερη εφαρμογή του στην πολιτική στελέχωσης των υψηλότερων βαθμίδων του κινήματος.
γ) Το ΠαΣοΚ απέτυχε να εκπροσωπήσει ένα συμπαγές πολιτικό μήνυμαγια το μέλλον: Το ΠαΣοΚ, παρά τις όποιες καινοτόμες ή λιγότερο καινοτόμες προγραμματικές ή οργανωτικές του ιδέες (και είχε τέτοιες), δεν κατάφερε να εκπροσωπήσει, μέσω της ηγεσίας και του προγράμματός του, μια «μεγάλη λαϊκή προσδοκία», δεν κατάφερε να διατυπώσει έγκαιρα μια πολιτική αντζέντα με εναργές «κεντράρισμα». Η υιοθέτηση, κατά το τελευταίο τουλάχιστον δωδεκάμηνο, με την εξαίρεση της προεκλογικής περιόδου, ενός συστηματικά καταγγελτικού λόγου, ενός «ανδρεϊκού» στυλ χωρίς τον Ανδρέα, αφαίρεσε από το ΠαΣοΚ την ικανότητα να εκπλήξει θετικά το εκλογικό σώμα. Βέβαια, στις επιτυχίες της πολιτικής Παπανδρέου καταγράφεται η σαφής αποδυνάμωση της καθεστωτικής εικόνας του κόμματος, η ενίσχυση των λαϊκών και κεντροαριστερών χαρακτηριστικών του, η μοντέρνα και μάλλον νεανική εικόνα του αρχηγού του. Ωστόσο, η αλλαγή στυλ κατά την προεκλογική περίοδο, μέσω των προσωπικών προεκλογικών παρεμβάσεων του Γ. Παπανδρέου, έγινε υπερβολικά αργά για να αλλάξει τα δεδομένα του εκλογικού ανταγωνισμού.
2. Η προεκλογική περίοδος
Συνολικά, η προκήρυξη των εκλογών βρήκε το ΠαΣοΚ να μειονεκτεί έναντι του κύριου ανταγωνιστή του. Εκαλείτο να τροποποιήσει σε διάστημα τεσσάρων εβδομάδων στερεότυπα που είχαν διαμορφωθεί σε διάστημα δυόμισι ετών. Θεωρητικά θα ήταν αδύνατο, αν η κυβέρνηση είχε καλύτερη εικόνα. Ωστόσο, η συστηματικά κακή εικόνα της κυβέρ νησης επέτρεπε ελπίδες για μια οριακή αναμέτρηση. Αυτό δεν συνέβη. Το επιχείρημα του ανά χείρας άρθρου θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: το ΠαΣοΚ και ο Γ. Παπανδρέου είχαν ήδη τις πιθανότητες εναντίον τους, αλλά η μεγάλη εθνική καταστροφή των πυρκαϊών έπληξε περαιτέρω την αξιοπιστία τους (όπως και εκείνη της ΝΔ), καθιστώντας και μαθηματικά την επικράτηση της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης αδύνατη.
Πράγματι, σύμφωνα με τις μη δημοσιευμένες δημοσκοπήσεις των τελευταίων 15 ημερών, η μεγάλη οικολογική καταστροφή αποσταθεροποίησε εν μέρει την επιρροή της ΝΔ, αποσταθεροποίησε όμως περισσότερο, παρ΄ ότι αυτό ηχεί παράδοξο, την επιρροή του ΠαΣοΚ. Η διαχειριστική αξιοπιστία της ΝΔ υπέστη πλήγμα. Μολαταύτα, ο βασικός εκλογικός κορμός της παρέμεινε, σε μια πρώτη φάση, μάλλον σταθερός. Η ΝΔ κατάφερε να μειώσει προσωρινά τις απώλειές της μέσω των μέτρων ανακούφισης των πυρόπληκτων. Οι φωτιές επέτρεψαν στην κυβέρνηση να δείξει, έστω για ένα δεκαήμερο, αλλά ένα κρίσιμο δεκαήμερο, ότι ασκεί αποτελεσματικά τη διακυβέρνηση. Το ΠαΣοΚ όμως υπέστη αμέσως και μετωπικά τη φθορά. Το εκλογικό σώμα του ΠαΣοΚ, πιο ευαίσθητο στα οικολογικά θέματα, ήδη ευάλωτο πολιτικά, εμφανίστηκε λιγότερο σταθερό. Η Αριστερά, με πιο δουλεμένο οικολογικό λόγο και χωρίς κυβερνητικές αμαρτίες στον τομέα αυτόν, ενίσχυσε τη δυναμική της. Στην ουσία, οι φωτιές, αφενός αφαίρεσαν, χωρίς ευθύνη του αρχηγού της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης , την πρωτοβουλία από τον Γ. Παπανδρέου (προς όφελος- για το καλύτερο και για το χειρότερο- της κυβέρνησης) και, αφετέρου, ενίσχυσαν καίρια τα κόμματα της Αριστεράς. Εκεί η εκλογική αναμέτρηση χάθηκε οριστικά για το ΠαΣοΚ. Η προεκλογική περίοδος ήταν μοναδικά ιδιόμορφη, λόγω των ισχυρών γεγονότων που συνέβησαν. Η κατανόηση του μεγέθους της ήττας του ΠαΣοΚ προϋποθέτει, κατά τη γνώμη του γράφοντος, την κατανόηση αυτής της ιδιομορφίας. Η Αριστερά βρήκε στιβαρά επιχειρήματα εναντίον του δικομματισμού και του ΠαΣοΚ, η κυβέρνηση κατάφερε να διατηρήσει, έστω για λίγο, την πρωτοβουλία και να μειώσει τις, ούτως ή άλλως, ισχυρές απώλειές της.
Η προεκλογική στρατηγική της ηγεσίας Παπανδρέου είχε αναμφίβολα καλύτερη στόχευση και κλιμάκωση από εκείνη του 2004. Ο Γ. Παπανδρέου βελτίωσε, αν και οριακά, την εικόνα του στη διάρκεια της σύντομης αυτής εκστρατείας, όπως δείχνουν τα στοιχεία ερευνών της Κάπα Research, υιοθέτησε ένα περισσότερο εποικοδομητικό προφίλ (σε σχέση με τον εμφατικά καταγγελτικό λόγο των δύο προηγούμενων ετών), κέρδισε συμπάθειες, αλλά έχασε τις εκλογές. Το προφίλ του έχει αποκτήσει ισχυρότατα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά και, όπως συγκροτήθηκε στον μακρύ χρόνο, απαιτεί μακρύ χρόνο για να τροποποιηθεί.
Η μεγάλη ήττα των δυνάμεων του δικομματισμού, η μεγάλη επιτυχία της Αριστεράς και του ΛΑΟΣ δημιουργούν μια νέα πολιτική πραγματικότητα στη χώρα. Οι μακροπρόθεσμες τάσεις της κοινής γνώμης επιβεβαιώθηκαν απόλυτα. Προς το παρόν τα μεγάλα κόμματα θα πρέπει να κατανοήσουν τις αιτίες της σημαντικής εκλογικής τους μείωσης, και τα μικρότερα τις αιτίες της σημαντικής εκλογικής τους ανόδου. Η κατανόηση αυτή ούτε για τα μεν είναι αυτονόητη ούτε για τα δε προφανής.
