Το επιχειρήσαμε δύο φορές ως τώρα, να χρησιμοποιήσουμε τη γλωσσική «επικαιρότητα» ως διαγνωστικό μέσο. Καταγράφοντας και εξετάζοντας τους τελευταίους νεολογισμούς και τα κοινά χαρακτηριστικά τους, μπορεί κανείς, πιστεύουμε, να διαπιστώσει κάποιες τάσεις και προτιμήσεις στην κοινωνική σκέψη και πραγματικότητα. Την πρώτη φορά προσέξαμε ότι, από το 1997 και πέρα, το σύνθημα της Αλλαγής είχε προκαλέσει μια χιονοστιβάδα από παράγωγα με την κατάληξη -ποίηση, γλωσσική αποτύπωση της ελπίδας μας όλα να αλλάξουν στο καλύτερο, να πετύχουμε την ανωτεροποίηση, την ορθολογικοποίηση, την κοινωνικοποίηση, τη δημοκρατικοποίηση, με μια λέξη τη σοσιαλιστικοποίηση, αν όχι και την παπανδρεοποίηση των πάντων1.
Αργότερα μετά την απογοήτεψη, όταν η Αλλαγή αποδείχτηκε άπιαστο όνειρο, όταν η σοσιαλιστικοποίηση οδήγησε στην κοσκωτοποίηση και η εξουσία «τράβηξε να βρει τ’ αρχαία τα μονοπάτια», η γλώσσα έδειξε μιαν ολοφάνερη προτίμηση στο συνδυασμό των ουσιαστικών με τη λέξη μαϊμού που βέβαια σημαίνει ψέμα, παραχάραξη, απάτη κτό2.
Τούτη τη φορά, καθώς τα τελευταία χρόνια ζούμε στον αστερισμό της Ενωμένης Ευρώπης, προσέχουμε πως όλο και περισσότερο, σε κάθε κουβέντα, σε κάθε εκπομπή, σε κάθε άρθρο, σαν τα μανιτάρια ξεφυτρώνουν τα σύνθετα με πρώτο συνθετικό το ευρω-. Η μελέτη τους θα μας δώσει την εικόνα της Ευρωπαϊκής Ενωσης, όπως σχηματίστηκε όχι μόνο στη σκέψη αλλά και στην πρακτική καθημερινότητα του λαού μας. Αρχίσαμε να συγκεντρώνουμε τις καινούριες λέξεις από το 19953, όταν τα παραδείγματα ήταν ελάχιστα4· αργότερα πήραν να πυκνώνουν με γοργό ρυθμό, κάποια στιγμή το κακό παράγινε, και πια ήρθε η ώρα να δημοσιευτούν ως ευρωνεολογισμοί λέξη που πρώτος χρησιμοποίησε ο Μικροπολιτικός, στα «Νέα» της 19.5.975.
Είναι πρώτα οι ευρωπαϊκοί θεσμοί, αυτοί καθαυτοί, που παίρνουν το πρόθεμα ευρω-, για να ξεχωρίσουν από τους αντίστοιχους εθνικούς: ευρωαριστερά, ευρωβουλή ή ευρωκοινοβούλιο, ευρωβουλευτής, οικονομικός ευρωδείκτης, ευρωδεξιά, ευρωδικαστήριο, ευρωεπιτόκιο, ευρωζώνη, ευρωλαχείο, ευρωοικονομία, πολιτική ευρωομάδα ή ευρωκόμμα, ευρ(ω)ομόλογο, ευρωπολιτική, ευρωσύνορα, ευρωτράπεζα, ευρωφόρος, αλλά και ευρωβαρόμετρο, ευρωδιαδήλωση, ευρωδραχμή, ευρωεξουσία, ευρωκάλπες, ευρωκέρματα, ευρωκράτες, ευρωκτίριο, ευρωστελέχη. Τελικά φαίνεται να έχει δίκιο η κυρία Παπαρήγα, όταν παραπονιέται ότι «πάμε για ευρωστρατό, ευρωναυτικό, ευρωαεροπορία, ευρωαστυνομία [υπάρχει κιόλας], και γι’ αυτό και συζητείται να καταργηθεί ο όρος εθνική κυριαρχία» («Τα Νέα» 23.12.95).
Από το χορό δεν μπορούσε φυσικά να λείψει ο αθλητισμός, που εκτός από την περίφημη Ευρωλίγκα συνεισφέρει τους όρους ευρωμπάλα, ευρωκούπα, και τα κακόζηλα ευρωκόουτς και ευρωΟλυμπιακός επειδή το 1997 «πανάξια ύψωσε το τρόπαιο στη Ρώμη»!
Προσωπικά θα είχα αντίρρηση αλλά ποιος μας ρωτά; το ευρω- να προτάσσεται σε όλα τα προϊόντα, που είτε κατασκευάζονται στην Ευρώπη είτε ανταποκρίνονται στις ευρωπαϊκές προδιαγραφές: ευρωαεροπλάνο, ευρωπρίζα, ευρωβύσμα, ακόμα και ευρωπροφυλακτικό και ευρωστήθος! και πολύ περισσότερο διαφωνούμε, όταν στο γενικότερο euro-πλαίσιο προτείνονται όροι όπως Ευρω-Ελληνες = Euro-greeks!
Μάλλον άκομψα χρησιμοποιείται το πρόθεμα και σε περιπτώσεις, όπου ο νεολογισμός δεν εκφράζει τίποτα παραπάνω από την επιθυμία να αντικατασταθεί το επίθετο ευρωπαϊκός: ευρωβήμα (της Τουρκίας), ευροβοήθεια (στην Αλβανία), ευρωένωση, ευρωίδρυμα, ευρωλεωφορείο (της ενημέρωσης), ευρωμάχη (στην Αθήνα), ευρωμέτωπο, ευρωμηνύματα, ευρωπαρέμβαση, ευρωπεριοδεία, ευρωπρωτόκολλο και ευρωράπισμα (στην Τουρκία).
Με ολοφάνερη και χαρακτηριστική ειρωνική, σατιρική, ή και στηλιτευτική διάθεση δημιουργήθηκαν οι όροι: ευρωάγχος, ευρωβουλευτηλίκι και ευρωδηλώσεις (το πόθεν έσχες των ευρωβουλευτών), ευρωγήρας, ευρωδιεθνισμός, ευρωεπαναστάτες και ευρωκράτορες, ευρωκυρίες (της Σοσιαλιστικής Διεθνούς), ευρωλατρεία, ευρωευφορία (στην Πορτογαλία), ευρωλάτρες και ευρωλιγούρηδες εναντίον ευρωσκεπτικιστών, ευρωλεφτά, ευρωμαραθώνιος, ευρωπαιδιά (του Χ. Κολ), ευρωπατέρες, ευρωπουτίγκες, ευρωτσιφτετέλι, και (βίλες με) ευρωχρήμα.
Αποκαλυπτικότερη είναι μια μεγάλη κατηγορία από σύνθετα, που εκφράζουν αυτούσια την παθολογία, την κακοδαιμονία, τη δυσπιστία, την ειρωνεία, τα προβλήματα κλπ. που προκαλεί μια τόσο μεγάλη μεταβολή, ας ελπίσουμε μόνο στο πρώτο της στάδιο6 : ευρωακινησία, ευρωαπομόνωση, ευρωανεργία, ευρωαπάτες και ευρωαπατεώνες, ευρωάστεγοι, ευρωδιαφωνίες, ευρωδιαδηλώσεις, ευρωζητιανιά, ευρωλάθη, ευρωλιτότητα, ευρωμελαγχολία, ευρωμπαγάσες, ευρωμπλεξίματα, ευρωπαζάρι, ευρωπορτιέρηδες, ευρωσαχλαμάρα, (καβαφικά) ευρωτείχη, ευρωφαγοπότι, ευρωφοβία, ευρωφοροκλοπή και ευρωψαλίδι. Μπορεί η Εθνική Τράπεζα να οργανώνει εκδηλώσεις για τα ευρωωφελήματα που θα έχουμε μια μέρα, αλλά είναι δύσκολο να φανεί πειστική μετά το ευρωναυάγιο της δραχμής7.
Τα σύνθετα που μνημονέψαμε ως τώρα ήταν όλα ουσιαστικά, αλλά υπάρχουν και επιθετικές χρήσεις, όπως το ευρωγλωσσικό ζήτημα, το ευρωκοινωνικό πρόσωπο, τα ευρωσυντηρητικά μεγαλεία (του κ. Εβερτ), η ευρωκεντρική ΟΝΝΕΔ, που κυκλοφορεί και έντυπο με τον τίτλο ΕυρωΟΝΝΕΔ, τέλος και τα μάλλον απωθητικά ευρωμεσογειακός προβληματισμός, ευρωποπολιτική βραδυπορεία, ευρωτουρκικές σχέσεις, ευρωενωσιακοί Υπουργοί ή ευρωενωσιακό επίπεδο. Από τα άλλα μέρη του λόγου συναντήσαμε μόνο τα ρήματα ευρωαλληθωρίζω και ευρωφέρνω, καθώς και το απατηλό Ευρω-τί;, που αφορά το όνομα του μελλοντικού ευρωνομίσματος.
Στο τελευταίο αυτό θέμα είχαμε για ένα διάστημα το διασκεδαστικό φαινόμενο «Το Βήμα», τοις κείνου ρήμασι πειθόμενο8, να χρησιμοποιεί ως κλιτό ουσιαστικό το εύρο, του εύρου, τα εύρα κλπ., αλλά μερικούς ορόφους χαμηλότερα «Τα Νέα» να επιμένουν στο άκλιτο εύρω ή ευρώ. Η διαφωνία λύθηκε, όταν η Ακαδημία Αθηνών αποφάσισε να ρίξει στη ζυγαριά το κύρος της (!), ανακοινώνοντας ότι σωστή γραφή είναι το ευρώ. Προσωπικά αναρωτιέμαι, γιατί, μετά την πρώτη περίοδο της προσαρμογής, το ευρωπαϊκό νόμισμα να μην ονομάζεται στην Ελλάδα (ευρω)δραχμή, στη Γερμανία (euro)Mark, στη Γαλλία (euro)Franc κ.ο.κ. Ετσι κι αλλιώς οι Ευρωπαίοι δεν χρησιμοποιούμε, καθένας στη γλώσσα του, διαφορετικές λέξεις για τα ίδια πράγματα;
Σημειώσεις:
1. Βλ. τις Επιφυλλίδες μας Νεοελληνική -ποίηση (27.3.88) και Τι σημαίνει -ποίηση (17.4.88).
2. Βλ. την Επιφυλλίδα μας Ετος μαϊμούς (31.1.92).
3. Εξαιρώντας τις επαγγελματικές ονομασίες του τύπου Ευρωεισαγωγική, Ευρωσύμβουλοι, Ευρωτράπεζα κτό., που πολλές υπήρχαν και παλαιότερα.
4. Παρόμοιοι νεολογισμοί, καταγραμμένοι το 1900 από το Στέφανο Κουμανούδη στη Συναγωγή νέων λέξεων, ήταν τα ευρωπαιανατολικός, ευρωπαΐδες (;), ευρωπαΐζω, ευρωπαϊκός (!), ευρωπαιοαμερικανισμός, ευρωπαιομορφωμένος, ευρωπαϊσμός (όρος του Χ. Τρικούπη), ευρωπαϊστί, ευρωπασιατικός, και Ευρωπόπολις. Απ’ αυτά στο Μέγα λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης του Δημητράκου (1930-1953) δε θησαυρίστηκαν, δίπλα στα αρχαιοελληνικά ευρωπαίος ή ευρώπειος, παρά το επίθετο ευρωπαϊκός.
5. Οι πολλές παραπομπές δεν έχουν θέση στην εφημερίδα, αλλά η δελτιοθήκη μας είναι στη διάθεση των μελετητών.
6. Τα αρνητικά φαινόμενα (και η γλωσσική τους αποτύπωση) δεν περιορίζονται φυσικά στην Ελλάδα: στο «The Economist» της 13.7.96 συναντούμε τον όρο eurosclerosis = ευρωσκλήρωση! Αντίστοιχος νεολογισμός από τον ασιατικό χώρο είναι ο τίτλος του βιβλίου του Ιρανού Τζαλάλ αλ-ε Αχμάντ Gharbzagedi, που ερμηνεύεται ως ευρωτοξίνωση ή ευρωλοιμός, ευρωμόλυνση ή ευρωλοίμωξη… Βλ. Α. Λιάκος, Το φαινόμενο του Αντιδυτικισμού, «Το Βήμα», 30.11.97.
7. Φανατικός πολέμιος της ευρωπαϊκής ένωσης και τολμηρός γλωσσοπλάστης ο Λάμπρος Μάλαμας χρησιμοποιεί στο περιοδικό του «Ελεύθερο Πνεύμα» τους όρους ευρωσυνδικάτο, ευρωενοποίηση, ευρωολοκλήρωση, ευρωδιεθνοποίηση, ευρωπαγκοσμιοποίηση, ευρωπορδολύσσα, και τα επίθετα ευρωλάγνοι, ευρωαφελείς, ευρωεπιτήδειοι και ευρωλυσσόδηκτοι.
8. Η πρόταση έγινε από το Γ. Μπαμπινιώτη (25.2.96). Στο ίδιο θέμα βλ. ακόμα τις απόψεις των Χ.Α. Παπαδημητρίου (2.3.97), Τ. Νικολαΐδη (16.3.97) και Δ. Τομπαΐδη (23.3.97).
Ο κ. Φάνης Κακριδής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
