Μπάλα έπαιζαν και οι αρχαίοι Ελληνες

Γνωρίζουμε από πολλές πηγές ότι οι αρχαίοι ημών πρόγονοι (που λένε) έπαιζαν παιχνίδια και με μπάλα. Κάποια από αυτά ήταν ομαδικά. Ποδόσφαιρο όμως, όπως εμείς το ξέρουμε σήμερα, δεν φαίνεται να έπαιζαν. Το πρώτο ομαδικό παιχνίδι με μπάλα (σφαίρα) περιγράφεται στην οδυσσειακή ραψωδία ζ (στ. 100 και 115-116). Η Ναυσικά και οι φιλενάδες της, αφού έπλυναν τα ρούχα στο βαθύ ποτάμι δίπλα στη θάλασσα, αποβάλλουν τα κεφαλομάντιλά τους (δείγμα απελευθέρωσης και ερωτικής διάθεσης, εν ταυτώ) και αρχίζουν να «παίζουν με τη σφαίρα». Τραγουδώντας.

Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς έπαιζαν οι κοπέλες. Πιθανότατα η μια έριχνε την μπάλα στην άλλη. Μάλιστα, κάποια στιγμή η βασιλοπούλα πέταξε με δύναμη την μπάλα, η συμπαίκτρια δεν μπόρεσε να την πιάσει και η μπάλα έπεσε στο νερό. Τα κορίτσια έβαλαν τις φωνές και ξύπνησαν τον ναυαγό Οδυσσέα. Δύο ραψωδίες παρακάτω, όταν οι Φαίακες δεξιώνονται τον Οδυσσέα, ανάμεσα στα διάφορα δρώμενα που παρακολουθεί είναι και ένα παιχνίδι με μπάλα συνδυασμένο με χορευτικές κινήσεις. Ισως να πρόκειται για το παιχνίδι που μας είναι γνωστό ως «ουρανία».

Ενας χορευτής πετούσε την μπάλα ψηλά και ένας άλλος πηδούσε με χάρη και την έπιανε στον αέρα καθώς κατέβαινε. Ο Ησύχιος διασώζει το ρήμα ουρανιάζω: πετώ την μπάλα στα ουράνια!

O Αθήναιος (2ος αι. μ.Χ.) στο 1ο βιβλίο των Δειπνοσοφιστών, βασιζόμενος σε παλαιές μαρτυρίες, μας δίνει κάποιες πληροφορίες σχετικές με παιχνίδια με την μπάλα. Μαθαίνουμε, λ.χ., ότι μια αρχαία κερκυραία δασκάλα (γραμματική), η Αγαλλίς, υποστήριζε ότι το παιχνίδι με την μπάλα ήταν εφεύρεση της Ναυσικάς… Ενας μαθητής του Αριστοτέλη, ο Δικαίαρχος, αποδίδει την εφεύρεση του παιχνιδιού με μπάλα στους Σικυώνιους, ενώ ο πυθαγόρειος Ιππασος θεωρεί ότι οι εφευρέτες ήταν οι Σπαρτιάτες, που ήταν πολύ σκληροί παίκτες.

Σύμφωνα, επίσης, με τον Αθήναιο, ο κωμικός ποιητής Αντιφάνης (4ος π.Χ. αι.) αναφέρει ένα άλλο παιχνίδι με μπάλα, το αρπαστόν ή φαινίνδα. Το παιχνίδι αυτό ήταν πολύ γρήγορο και κοπιαστικό και ο παίκτης έπρεπε να διαθέτει γερό τράχηλο. Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει ότι ένας παίκτης παραπονιέται πως εξαιτίας αυτού του επίπονου παιγνιδιού «στράβωσε ο λαιμός του». Εδώ επίσης περιγράφεται με ποιον τρόπο παιζόταν αυτή η φαινίνδα. «Πήρε, λοιπόν, την μπάλα ο παίκτης και χαρούμενος την πετούσε στον έναν, ενώ απέφευγε το χτύπημα του άλλου. Αλλον απέκρουε και άλλον πεσμένο κάτω τον σήκωνε και φώναζε άγρια «έξω, πέτα μακριά την μπάλα, ρίξε κοντά σ’ αυτόν, ρίξε από πάνω του, ρίξε από κάτω του, ψηλά, κοφτά. Ελα, ρίξ’ την να τελειώνουμε»».

Ο Αθήναιος μας αναφέρει επίσης έναν άλλο κωμικό ποιητή του 4ου αι. π.Χ., τον Δαμόξενο, ο οποίος περιγράφει την ευρυθμία ενός ωραίου αγοριού, δεκαέξι – δεκαεπτά χρονών, από την Κω, την ώρα που έπαιζε τη σφαίρα. «Οταν, λοιπόν, έριχνε τη ματιά του σε μας που καθόμαστε ολόγυρα και έπιανε τη σφαίρα ή την πετούσε μακριά, όλοι μας φωνάζαμε «κοίτα ευρυθμία, κοίτα εκφραστικότητα. Τι αρμονία!». Ανθρωποί μου, σε κάθε του κίνηση, σε κάθε του λόγο, ένα θαύμα ομορφιάς. Ποτέ μου ως τότε δεν είχα ακούσει, ούτε είχα δει τέτοια χάρη. Λίγο ακόμη να τον κοίταζα και θα μ’ έβρισκε τίποτε κακό…».

Υπάρχουν επίσης και άλλοι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς που μας παρέχουν πληροφορίες για παιχνίδια με την μπάλα. Ενας από αυτούς, ο γραμματικός Πολυδεύκης (2ος αι. μ.Χ.) αναφέρει ένα παιχνίδι με την μπάλα που λεγόταν επίσκυρος ή επίκοινος, δηλαδή παιχνίδι κοινό για όλους. Παιζόταν από δύο ομάδες, με 12 ή 14 παίκτες η καθεμία. Περιγράφεται ως αρκετά βίαιο, ειδικότερα όπως παιζόταν στη Σπάρτη. Καποιοι μελετητές παρομοιάζουν την επίσκυρον με το αγγλικό ράγκμπι, αλλά μάλλον δεν έχουν δίκιο. Οι δύο ομάδες στέκονταν απέναντι και ανάμεσά τους υπήρχε μια γραμμή που λεγόταν σκύρος. Εκεί επάνω είχαν τοποθετήσει την μπάλα. Δεξιά και αριστερά, σε ίση απόσταση από τη σκύρον, είχαν παραταχθεί οι παίκτες των δύο ομάδων, μπροστά σε μια γραμμή. Οι παίκτες της μιας ομάδας πετούσαν την μπάλα στους παίκτες της άλλης. Αυτοί έπρεπε να την πιάσουν και να την πετάξουν πίσω στους αντιπάλους. Κέρδιζαν εκείνοι που απωθούσαν με την μπάλα τους αντιπάλους πίσω από τη γραμμή τους. Τους νικητές τους αποκαλούσαν «βασιλιάδες», τους χαμένους «γαϊδούρια» (όνους)! Υπάρχουν πολλές μελέτες και ειδικά βιβλία (τα περισσότερα στην αγγλική γλώσσα) σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο παιζόταν η μπάλα στην ελληνική και τση ρωμαϊκή αρχαιότητα. Ο φιλομαθής αναγνώστης μπορεί να καταφύγει στα βιβλία αυτά και να μάθει πολλά και ενδιαφέροντα.

Τέλος, να σημειωθεί και η μεταφορική χρήση των παιχνιδιών με την μπάλα, τόσο στην αρχαιότητα όσο και σήμερα. Στην Παλατινή Ανθολογία (5. 214) διασώζεται ένα επίγραμμα του γνωστού ποιητή Μελεάγρου, που ζει γύρω στο 100 π.Χ., το οποίο αναφέρεται σε έναν Ερωτα σφαιριστή. Είναι αυτός που πετά και στέλνει την καρδιά ενός ερωτευμένου στα χέρια της αγαπημένης του. Την έλεγαν Ηλιοδώρα. Ιδού: «Τον σφαιριστή τον Ερωτα μέσα μου τρέφω, Ηλιοδώρα. / Σου στέλνει μια καρδιά που εντός μου πάλλει. / Παρακαλώ σε, δέξου συμπαίκτη σου τον Πόθο. / Αλλά αν με στείλεις πίσω, μεγάλη παράβαση του παιχνιδιού θα σου καταλογίσω». Εδώ, πιστεύω, αξίζει επίσης να θυμηθούμε, εκτός των άλλων, την κινηματογραφική κωμωδία του Τζανή Αλιφέρη «Γκολ στον έρωτα» (1952) με τους αλησμόνητους παίκτες Μίμη Φωτόπουλο και Γεωργία Βασιλειάδου.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.