Το συνέδριο με τίτλο «Εθνική ιστορία και νέος εθνικισμός» που οργανώθηκε στις 11-14 Απριλίου 2018, στο Παρίσι, από το Ιδρυμα Konrand Adenauer και το Γερμανικό Ινστιτούτο Ιστορίας απέδωσε σημαντικές παρατηρήσεις για τον σημερινό λαϊκισμό στην περιφέρεια της Ευρώπης. Το ενδιαφέρον των ομιλητών συγκεντρώθηκε στην Ουγγαρία του Ορμπαν, την Πολωνία του Κατσίνσκι και τη Ρωσία του Πούτιν. Η εισήγηση της Αικατερίνας Μαχότινα από το Πανεπιστήμιο της Βόννης για την ιδεολογική δομή της Ρωσίας του Πούτιν παρουσιάζει ίσως το πιο πρωτότυπο περιεχόμενο.
Η σημερινή αναζήτηση των ρώσων ιστορικών για τις ιδιαιτερότητες της Ρωσίας τείνουν να μειώσουν τις δυτικές επιδράσεις στην ιστορική τους διαδρομή. Το λαϊκιστικό αφήγημα που γίνεται αποδεκτό από τον μέσο αναγνώστη είναι ότι η Ρωσία υπήρξε πάντοτε ένα κάστρο πολιορκημένο από εξωτερικούς εχθρούς. Παράλληλα ισχύει και η αντίληψη ότι ο πολιτισμός των Ρώσων πήρε πολλά από τη Δύση και γι’ αυτό θα έπρεπε να συμμετέχουν στις αποφάσεις της ΕΕ.
Ο εσωτερικός διάλογος για το περιεχόμενο της ταυτότητας των Ρώσων κυμαίνεται ανάμεσα στην παλιά αυτοκρατορική παράδοση και στον χαρακτήρα του ρωσικού λαού. Η αυτοκρατορία με το διπλό της πρόσημο, το τσαρικό και το σοβιετικό, δυσκολεύει τον διάλογο.
Δυσκολίες δημιουργεί και η αναζήτηση του ρωσικού έθνους. Ο ιστορικός V. Tischkov θεωρεί ότι πρέπει να αναζητηθεί μέσα στον 19ο αιώνα, ενώ ο A. Miller πιστεύει ότι βρίσκεται ακόμα υπό κατασκευή. Παραμένει επίσης και το ερώτημα αν είναι πολιτισμικό δημιούργημα ή εθνοτικό. Ο ιστορικός Nikolaus Sergei Uvarov έγραψε το 1830 ότι ο λαός (narodnost) είναι μια έννοια που γεννήθηκε και ωρίμασε μέσα στο καθεστώς της απολυταρχίας. Ο κατοπινός διάλογος ή σύγκρουση ανάμεσα στους συντηρητικούς σλαβόφιλους και τους προοδευτικούς δυτικόφιλους θα σημαδέψει τις μελλοντικές εξελίξεις στη Ρωσία. Στην κλασική ρωσική ιστοριογραφία το τριαδικό σχήμα Μεγάλη Ρωσία, Ουκρανία και Λευκορωσία αποδίδει τη σλαβική Ρωσία.
Στα σοβιετικά χρόνια ο όρος «έθνος» απαγορεύτηκε και αντικαταστάθηκε από την τάξη ως μονάδα του συστήματος. Η έννοια «σοβιετικός λαός» αποτελούνταν από πολλές πολιτισμικές ενότητες με κοινό σοσιαλιστικό περιεχόμενο.
Σήμερα οι εθνικιστές συντηρητικοί και οι δυτικότροποι φιλελεύθεροι έχουν τους δικούς τους ιστορικούς στο Κρεμλίνο. Υπάρχουν ακόμα όσοι συμβιβάζονται με τον σταλινισμό, εκείνοι που αναζητούν ευθύνες για το Ολοκαύτωμα και αυτοί που θα ήθελαν την ανασύσταση της Αγίας Ρωσίας.
Στόχος του σημερινού καθεστώτος είναι να καταστήσει την επίσημη Ιστορία αποδεκτή από το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων. Μολονότι η Οκτωβριανή Επανάσταση και η σταλινική καταπίεση καταδικάζονται, οι μεγάλες τεχνολογικές και στρατιωτικές επιτυχίες της Σοβιετικής Ενωσης ενσωματώνονται στη νέα Ιστορία της Ρωσίας. Αντικειμενικός σκοπός της επίσημης Ιστορίας είναι να τονώσει τον πατριωτισμό και όχι τον εθνικισμό.
Αρχικά ο Πούτιν υποστήριζε τη δυτική προέλευση του ρωσικού τεχνολογικού πολιτισμού. Η σημερινή απόκλιση της χώρας του αναζητεί μια ιδιαίτερη αποστολή για τους Ρώσους. Η αναζήτηση αυτή συχνά ενδύεται πνευματικό περιεχόμενο που θα ξαναφέρει την Ορθοδοξία στη δημόσια συζήτηση.
Ο Πούτιν, αντίθετα από τον Γέλτσιν, τονίζει τη σημασία του «μεγάλου πατριωτικού πολέμου» κατά των Γερμανών ως επιτυχία του ρωσικού λαού, έτσι η νέα Ιστορία χαρακτηρίζεται από έντονο εκλεκτισμό. Σύμφωνα με αυτήν την Ιστορία, η ρωσική ομοσπονδία είναι πολυεθνική, πολυθρησκευτική και πολυπολιτισμική. Η αυτοκρατορική Ρωσία γίνεται χωνευτήρι πολιτισμών και λαών. Καθώς πολλοί Ρώσοι θεωρούν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης ως απώλεια ισχύος και γοήτρου, ο Πούτιν προσπαθεί να κατασκευάσει ένα σύνθετο σύστημα με στοιχεία ισχύος του παλιού καθεστώτος.
Οι παρατηρήσεις του ιστορικού Τανίλ Μπορά για τις ιδεολογικές παλινδρομήσεις της Τουρκίας του Ερντογάν ως προς το οθωμανικό της παρελθόν αποτέλεσαν μια ακόμη σημαντική συνεισφορά στο συνέδριο. Ο Μπορά κατασκεύασε πέντε κατηγορίες εθνικισμού για την κατανόηση της σημερινής Τουρκίας. 1) Την επίσημη ακόμα κεμαλική ιδεολογία, 2) τη φιλελεύθερη οικονομική προτίμηση των κρατούντων, 3) τους υπερεθνικιστές πάσης μορφής, 4) τους ρατσιστές τουρκιστές και 5) τους ισλαμιστές εθνικιστές. Το κόμμα ΑΚΡ που βρίσκεται στην εξουσία τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια συνδυάζει τη θρησκευτική αυστηρότητα με την οικονομική φιλοσοφία της αγοράς. Η κεμαλική κριτική κατά του Ερντογάν είναι ότι υπονομεύει τις κοσμικές αρχές της φιλοσοφίας του Ατατούρκ, ενώ ο πρώην σύμμαχός του Φετουλάχ Γκιουλέν τον μέμφεται γιατί δεν τηρεί τις φιλελεύθερες υποσχέσεις σε μια κοινωνία που επί χρόνια υφίσταται την κεμαλική καταπίεση.
Ο Ερντογάν και το κόμμα του προσπαθούν να διαψεύσουν την οργανική θεωρία του τουρκισμού την οποία κατασκεύασε ο Ατατούρκ. Παράλληλα διευρύνουν τις πρακτικές του οθωμανισμού και επαναφέρουν το θρησκευτικό από τα τρία στοιχεία του τουρκικού εθνικισμού που δημιούργησε ο Ζίγια Γκεκάλπ (ο τούρκος Κοραής) και κατάργησε ο Ατατούρκ.
Κορυφαίες θέσεις στον κατάλογο των στρατιωτικών επιτυχιών που κατάρτισε ο τούρκος πρόεδρος κατέχει η νίκη των Σελτζούκων στη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071, η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1453, η μάχη στην Καλλίπολη κατά των δυνάμεων της Κοινοπολιτείας, την οποία κέρδισε ο ίδιος ο Ατατούρκ, και βέβαια η καταστροφή των Ελλήνων το 1922.
Οι ιστορικοί Fatih Seker και Ihsan Fazlioglou ασχολούνται τώρα με την προσαρμογή της οθωμανικής σκέψης στην ισλαμική παράδοση των Τούρκων. Ο τρόπος που ο Ερντογάν ως πολιτικός αλλά και θρησκευτικός ηγέτης οικειοποιείται τη σχέση αυτή με το κτητικό «μου» στους λόγους του, «το έθνος μου», «ο λαός μου», βασίζεται σε λαθεμένες ερμηνείες του παρελθόντος. Ο σημαντικός οθωμανολόγος του Χάρβαρντ Cemal Kafadar παρουσιάζει ένα πλουραλιστικό οθωμανικό σύστημα διαφοτερικό από αυτό που επινόησε ο Ερντογάν. Ο Μπορά εξέφρασε την ευχή οι απόψεις των ειδικών να λάβουν μεγαλύτερη δημοσιότητα.
Ο κ. Θάνος Βερέμης
είναι ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ