Ο κ. Φ. Ι. Κακριδής, στην επιφυλλίδα του με τίτλο «Μύθος ή θρύλος το Κρυφό σχολειό;» («Το Βήμα», 22 Φεβρ. 1998), παρουσιάζει μια μαρτυρία σύμφωνα με την οποία θα έπρεπε, κατά τη γνώμη του, να ξανασκεφτούμε αν το «κρυφό σχολειό» είναι μύθος, και ζητάει γι’ αυτό τη γνώμη των ιστορικών. Φαίνεται ότι οι μύθοι είναι ανθεκτικοί, ακόμη και σε ακαδημαϊκά και καλοπροαίρετα περιβάλλοντα, ακόμη και αν έχουμε τώρα μια καλοτεκμηριωμένη και πειστική μελέτη όπως αυτή του κ. Αλκη Αγγέλου, «Το κρυφό σχολειό, χρονικό ενός μύθου» (Αθήνα, Εστία, 1997).
Τα στοιχεία βέβαια που προσκομίζει ο κ. Κακριδής δεν παραπέμπουν στην ύπαρξη «κρυφού σχολειού» στην Ηπειρο κατά τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων, αλλά στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης. Αλλά το περιεχόμενο της εκπαίδευσης, τόσο στην Ηπειρο όσο και στα υπόλοιπα ελληνικά σχολεία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε μεγάλο βαθμό εξαρτιόταν από τον Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως του οποίου η δράση ήταν κατ’ εξοχήν (και φανερά) εθνοποιητική, όπως μας έδειξε ο Χάρης Εξερτσόγλου, «Εθνική Ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη τον 19ο αι. Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως 1861-1912» (Αθήνα, Νεφέλη, 1996). Το γενικότερο άλλωστε πλαίσιο του εξελληνισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το οποίο όχι μόνο δεν εμποδίστηκε αλλά τελικά διευκολύνθηκε από το Τανζιμάτ και το Μιλλέτ σύστημα, παρουσιάζει η Σία Αναγνωστοπούλου, «Μικρά Ασία, 19ος αι. – 1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Εθνος», Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997 (πρόσφατη βιβλιοκρισία του Κ. Κωστή, «Το Βήμα», 1 Φεβρ. 1998). Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την Ηπειρο, διαθέτουμε μια θαυμάσια διατριβή του Μιχάλη Κοκολάκη, «Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι. Χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ηπειρο (1820-1913)», Αθήνα, 1993. Τα βιβλία δεν γράφονται επί ματαίω…
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
