Η συνωμοσιολογική απειλή

Μια πολύ πρόσφατη έρευνα περί συνωμοσιολογίας στη Γαλλία, όπου καταγράφονται υψηλά ποσοστά «πίστης» σε συνωμοσιολογικά κλισέ, μας δίνει το μέτρο μιας σημερινής ανορθολογικής κοσμοθέασης που διατρέχει μεγάλο μέρος των δυτικών κοινωνιών. Γενικεύουμε, με αφορμή την εν λόγω έρευνα, διότι αντίστοιχα φαινόμενα συναντάμε και σε άλλες δυτικές κοινωνίες, με πρώτη ίσως από αυτές την αμερικανική κοινωνία, άλλωστε η εκλογή του Ντ. Τραμπ για πολλούς οφείλεται στα γνωστά fake news, των οποίων η σχέση με τις «θεωρίες συνωμοσίας» είναι, κατά το μάλλον ή ήττον, άμεση.

Το γενικότερο συμπέρασμα της εν λόγω έρευνας, η οποία βέβαια χρήζει περαιτέρω ανάλυσης, είναι ότι οι λεγόμενες θεωρίες συνωμοσίας συνιστούν μείζον κοινωνικό φαινόμενο, στην πιο πυκνή τους μορφή αφορούν έναν στους τέσσερις Γάλλους, μόνο ένας στους πέντε εμφανίζεται να τις απορρίπτει απολύτως. Οι νέοι φαίνονται πιο επιρρεπείς στη συνωμοσιολογία από ό,τι οι μεγαλύτερες ηλικίες, εκτός από εκείνη τη μορφή της που αφορά την κλιματική αλλαγή και τη μετανάστευση. Τέλος, η συνωμοσιολογία συσχετίζεται θετικά με τη λεγόμενη (ακροαριστερή ή ακροδεξιά) λαϊκιστική ψήφο.

Ειδικότερα, τρία μεγάλα μπλοκ σχηματίζονται: οι μη συνωμοσιολόγοι που είναι απολύτως αρνητικοί σε κάθε συνωμοσιολογική προσέγγιση (ένας στους πέντε ερωτωμένους), οι «σκληροί» συνωμοσιολόγοι, που πιστεύουν σε πάνω από πέντε «θεωρίες συνωμοσίας» (ένας στους τέσσερις), και ένα κυμαινόμενο σώμα που γοητεύεται από μία έως τέσσερις «θεωρίες» (ένας στους δύο). Η κατάταξη αυτή μπορεί ωστόσο να διαφοροποιηθεί με μια δραστικότερη και ενδεχομένως ακριβέστερη ταξινόμηση: Το 53% είναι αντισυνωμοσιολογικό (δεν πιστεύει σε καμία «θεωρία» ή έλκεται το πολύ από έως δύο «θεωρίες»). Το 22%πιστεύει σε τρεις έως τέσσερις «θεωρίες». Και ένα «σκληρό» μπλοκ 25% πιστεύει σε πάνω από πέντε «θεωρίες συνωμοσίας».

Στο πολιτικό πεδίο, τα κεντροαριστερά και κεντροδεξιά εκλογικά ακροατήρια εμφανίζονται πολύ καλύτερα οχυρωμένα έναντι των συνωμοσιολογικών αντιλήψεων, αντίθετα, τα «άκρα» είναι πολύ πιο ευάλωτα σε αυτές. Η έρευνα δείχνει ότι στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές στη Γαλλία ο λόγος της Μαρίν Λεπέν και του Ζ.-Λ. Μελανσόν έγινε περισσότερο αποδεκτός από το «σκληρό» συνωμοσιολογικό μπλοκ. Σε κοινωνιολογικό επίπεδο, οι νέοι εμφανίζονται πολύ πιο ευάλωτοι σε σχέση με τις μεγαλύτερες ηλικιακά κατηγορίες, ιδιαίτερα τους άνω των 65 ετών. Ενδεικτικά, το 21% των κάτω των 35 ετών, έναντι του 11% των μεγαλύτερων ηλικιών, πιστεύει σε πάνω από επτά θεωρίες συνωμοσίας, το σχετικό ποσοστό μειώνεται στο 5% στους άνω των 65 ετών. Το 18% των ηλικιών 18-24 ετών πιστεύει ότι η Γη είναι επίπεδη (το ποσοστό στους άνω των 65 ετών είναι 3%). Το 8% της ίδιας ηλικιακής κατηγορίας αποδέχεται τη μία ή την άλλη μορφή άρνησης του Ολοκαυτώματος, θεωρώντας πως λέγονται «υπερβολές» και πως «οι νεκροί ήταν πολύ λιγότεροι» από ό,τι λέγεται (το σχετικό ποσοστό είναι 2% στους άνω των 65 ετών). Το 31% των νέων αυτής της κατηγορίας πιστεύει ότι ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο, έναντι του 14% στους άνω των 65 ετών.

Τέλος, οι συνωμοσιολογικές αντιλήψεις είναι εξαιρετικά μειοψηφικές για τις ισλαμιστικές τρομοκρατικές επιθέσεις του Ιανουαρίου του 2015 στο «Charlie Hebdo» και στο εβραϊκό σουπερμάρκετ στο Παρίσι. Οπως επισημαίνεται σχετικά, φαίνεται ότι τα αισθήματα ρεπουμπλικανικής ενότητας και αλληλεγγύης της πλειοψηφίας του πληθυσμού με αφορμή αυτές τις επιθέσεις απέτρεψαν τη μαζική ανάδυση ενός αισθήματος μνησικακίας, η οποία αποτελεί την αφετηρία της επιθυμίας να αναζητηθεί η «αλήθεια αλλού» (το αξίωμα η «αλήθεια βρίσκεται αλλού», δηλαδή πέρα από τις επίσημες εξηγήσεις, είναι βασικό συνωμοσιολογικό κλισέ). Ωστόσο, και εδώ, όπως σημειώνει ο σχολιαστής της έρευνας Ρούντι Ραϊχστάντ (Rudy Reichstadt), ο οποίος ηγείται του «Παρατηρητηρίου των θεωριών συνωμοσίας», παρά το γενικότερο υψηλό ποσοστό απόρριψης των συνωμοσιολογικών προσεγγίσεων για το θέμα αυτό, εκδηλώνεται αυτό που ο Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ (Pierre-André Taguieff) έχει ονομάσει «διστακτισμό», η έκφραση δηλαδή κάποιων πρώτων «δισταγμών» ως προς την αποδοχή της επίσημης εξήγησης για το τι ακριβώς συνέβη. Ετσι, το 35% των κάτω των 35 ετών πιστεύει ότι δεν ήταν μόνο οι ισλαμιστές τρομοκράτες αυτοί που έκαναν τις επιθέσεις (το ποσοστό περιορίζεται στο 8% στους άνω των 65 ετών).

Σε έναν πρώτο δημόσιο σχολιασμό της έρευνας που έγινε την προηγούμενη Τετάρτη (10/1) στο Ινστιτούτο Ζαν Ζωρές, επισημάνθηκαν και συζητήθηκαν ορισμένα γενικότερα χαρακτηριστικά της συνωμοσιολογικής αντίληψης εν γένει, ιδιαίτερα ότι αυτή αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα μιας συναισθηματικής αντίληψης για την πραγματικότητα, στο ευρύτερο σημερινό πλαίσιο μιας «επιδημίας συναισθηματολογίας», σύμφωνα με τη διατύπωση του κοινωνιολόγου Ζεράλ Μπρονέρ (Gerald Bronner). Ταυτόχρονα, αναδείχθηκε ο βασικός ηθικιστικός πυρήνας των «θεωριών συνωμοσίας», που δεν είναι άλλος από την «εμπρόθετη αιτιοκρατία», δηλαδή η απλουστευτική, μονοαιτιακή απόδοση όλων των «δεινών» στην πρόθεση ενός ιθύνοντος νου που από τα παρασκήνια «σχεδιάζει και καθοδηγεί» τις εξελίξεις. Τόσο ο κοινωνιολόγος Ζ. Μπρονέρ όσο και ο φιλόσοφος Ραφαέλ Εντοβέν (Raphaël Enthoven) υπογράμμισαν ότι ο πρώτος στόχος των «θεωριών συνωμοσίας» δεν είναι να «πείσουν» το δυνητικό τους ακροατήριο, αλλά να σκορπίσουν αμφιβολίες για την επίσημη εκδοχή της αλήθειας. Σε αυτό το πλαίσιο, επικρίθηκε εκείνη η αριστερίστικη και λαϊκιστική αντίληψη, όπως σχετικά πρόσφατα εκφράστηκε από έναν βασικό αρθρογράφο του «Monde Diplomatique», σύμφωνα με την οποία η συνωμοσιολογία συνιστά μια πρώτη ανάδυση μιας υποτυπώδους «κριτικής σκέψης» κατά της ταξικής, καπιταλιστικής κυριαρχίας και, για τον λόγο αυτόν, η «δαιμονοποίηση» της συνωμοσιολογίας συμβαδίζει με την υποστήριξη αυτής της «κυριαρχίας». Η συνωμοσιολογική σκέψη, θα επισημανθεί χαρακτηριστικά από τους δύο σχολιαστές, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να οδηγεί σε μια διαρκή «αιχμαλωσία» της σκέψης από το παρανοϊκό βασίλειο της «υποψίας» για τα πάντα (υποψιαζόμαστε και αμφιβάλλουμε για τα πάντα, εκτός από τις δικές μας απλουστευτικές βεβαιότητες).

Ο κ. Ανδρέας Πανταζόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο ΑΠΘ.