Από τον «απατεώνα» του 200 π.Χ. στην απρόσωπη επιστήμη

Μια φορά κι έναν καιρό σε έναν τόπο μακρινό ζούσε ένας σοφός άνθρωπος. Που όμως τη σοφία τη μετέτρεπε σε πρακτικές εφαρμογές για το κοινό καλό. Μια μέρα ένας απεσταλμένος του βασιλιά τού πήγε ένα χρυσό στέμμα. Του είπε ότι ο βασιλιάς είχε ζητήσει από έναν γνωστό καλλιτέχνη να κατασκευάσει ένα στέμμα από χρυσό. Πράγματι, ο καλλιτέχνης κατασκεύασε το αντικείμενο του πόθου του με χρυσό που ο ίδιος ο βασιλιάς είχε δώσει στον καλλιτέχνη. Πονηρός καθώς ήταν, ζύγισε το αριστούργημα και το βρήκε ισοβαρές με τον χρυσό.

Ομως ο καλλιτέχνης ήταν φλύαρος και σύντομα διαδόθηκε ότι είχε ξεγελάσει τον άρχοντα και είχε κρατήσει για πάρτη του ένα μέρος του πολύτιμου μετάλλου. Οι φήμες έφτασαν στα αφτιά του ηγεμόνα και ζήτησε το πόρισμα του σοφού. Λέγεται λοιπόν ότι ήταν αυτός που είχε ανακαλύψει την αρχή της άνωσης και έτσι το ειδικό βάρος των σωμάτων ζυγίζοντάς τα πρώτα στον αέρα και μετά μέσα στο νερό. Ομως αυτά ήταν θεωρίες. Κάποια στιγμή κι ενώ σπαζοκεφάλιαζε να βρει τι τρέχει με το στέμμα, ενώ ήταν στα λουτρά, ξαφνικά του ήρθε η ιδέα. Λέγεται ότι βγήκε από τα λουτρά γυμνός φωνάζοντας «Eurika, Eurika», σε ερασμιακή προφορά. Μια και δυο πήγε στο σπίτι του, ζύγισε το στέμμα και μετά το ξαναζύγισε μέσα στο νερό. Και, ω του θαύματος, η θεωρία του βρήκε εφαρμογή.

Υπολόγισε λοιπόν το ειδικό βάρος του στέμματος και το βρήκε μικρότερο από το ειδικό βάρος του καθαρού χρυσού. Τι είχε γίνει; Ο πονηρός καλλιτέχνης είχε αναμείξει τον χρυσό με άλλο μέταλλο και είχε καταχραστεί τον χρυσό. Κι έτσι άρχισαν όλα… Ο απατεώνας απεδείχθη ιστορικό πρόσωπο, γιατί έδωσε στον –το καταλάβατε ήδη –Αρχιμήδη τη δυνατότητα να εφαρμόσει τη θεωρία του.

Με αυτή την ιστορία αρχίζει ένα εξαιρετικό ειδικό τεύχος του περιοδικού «Der Spiegel» αφιερωμένο στην επιστήμη. Στο τεύχος παρακολουθούμε την εξέλιξη της επιστήμης αρχίζοντας –ως συνήθως, συμβαίνει για όλα τα σπουδαία επιτεύγματα της ανθρωπότητας –από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα και προβάλλοντας στο μέλλον, που είναι και το θέμα του κειμένου μας.

Το «Der Spiegel» ενδεικτικά αναφέρει τις μεγάλες στιγμές της επιστημονικής σκέψης. Και ενδεικτικά αναφέρω μερικούς από αυτούς τους σταθμούς, που συνδέθηκαν με τις επαναστάσεις και τη διεύρυνση της ανθρώπινης γνώσης στο παράξενο περιβάλλον που ζει το ανθρώπινο είδος. Ο Κοπέρνικος, με πενιχρά επιστημονικά όργανα, αλλά με διαβολεμένη ευφυΐα, μαθηματικές γνώσεις και περισσή περιέργεια και επιμονή, διατύπωσε την ανευλαβή θεωρία σύμφωνα με την οποία το κέντρο του Σύμπαντος ήταν η Γη και γύρω της περιστρέφονταν ο Ηλιος και όλα τα αστέρια. Τα γραπτά του κυκλοφόρησαν σε λίγα αντίτυπα, αλλά έφτασαν σε χέρια επιγόνων του, όπως ο Γαλιλαίος ή ο δυστυχής Τζορντάνο Μπρούνο.

Ο μέγας Νεύτων, πάλι, με μοναδικό όργανο ένα τηλεσκόπιο και μια μηλιά στο σπίτι του, ανακάλυψε ότι υπάρχει μια αόρατη δύναμη που ονόμασε βαρύτητα. Είναι η δύναμη που μας κρατάει στη Γη, που διατηρεί την ισορροπία του ηλιακού μας συστήματος, και δεν αφήνει το φεγγαράκι μου λαμπρό να πέσει στις κεφαλές μας.

Ο άλλος μεγάλος σταθμός προήλθε από τον πλέον ανόσιο των επιστημόνων, τον Δαρβίνο. Με τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, όπως παλαιότερα ο Κοπέρνικος που έβγαλε από το κέντρο του Σύμπαντος τη Γη και τον άνθρωπο, ο Δαρβίνος αποκαθήλωσε τον Θεό από τα τεκταινόμενα στη Γη.

Προσπερνώντας μια σειρά άλλων σπουδαίων επιστημόνων, φτάνουμε στον μεγάλο Αλβέρτο. Εναν δημόσιο υπάλληλο που ανέτρεψε από το θλιβερό γραφειάκι του στο Μόναχο όλα όσα γνωρίζαμε ως τότε για τη φύση. Για τον χρόνο, για την κίνηση του φωτός, για τη σχέση μάζας και ενέργειας (Ε=MC^2), για το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο –για το οποίο έλαβε το βραβείο Νομπέλ. Με σχετικά λιγοστή γνώση μαθηματικών, αλλά με τη βοήθεια του δικού μας Καραθοδωρή, αναγκάστηκε να εφεύρει νέα μαθηματικά –τους τανιστές -, για να συγκεντρώσει την απεραντοσύνη της Κοσμολογίας του σε λιγοστές εξισώσεις.

Λίγα χρόνια μετά μια νέα επιστήμη της Φυσικής γεννήθηκε. Η Κβαντομηχανική, όπου ο Νιλς Μπορ, ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ κ.ά. εισχώρησαν στα ενδότερα του εκ Δημοκρίτου ορμώμενου ατόμου.

Στο μέχρι στιγμής παραμύθι μας, μπορούμε να βγάλουμε ορισμένα συμπεράσματα.

1. Η επιστήμη θεραπεύτηκε για αιώνες από μοναχικούς λύκους. Οι λύκοι αυτοί ανέτρεπαν σε κάθε ιστορική στιγμή όσα γνωρίζαμε μέχρι τότε για τη φύση, τον άνθρωπο, το Σύμπαν. Ηταν δηλαδή πνεύματα επαναστατικά, αντισυμβατικά και πείσμονα. Πολλές φορές ιδιόρρυθμα.

2. Η έρευνα και η επιστημονική γνώση ήρθαν σε σύγκρουση με κατεστημένα συστήματα και ιδεολογίες και θρησκευτικά δόγματα της εποχής τους.

3. Οι ανακαλύψεις στην επιστήμη γίνονται σε ολοένα μικρότερο χρονικό διάστημα. Αν πέρασαν κάποιες εκατονταετίες από τον Αρχιμήδη ως τον Κοπέρνικο, λίγες μόνο δεκαετίες πέρασαν από τη μέχρι τότε βεβαιότητα για τη μοναδικότητα και τη στατικότατα του Γαλαξία, που πίστευε ο Αϊνστάιν, ως την ανακάλυψη ότι το Σύμπαν διαστέλλεται και ότι αυτό αποτελείται από εκατοντάδες δισεκατομμύρια γαλαξίες.

4. Αν τα εργαστήρια του Αρχιμήδη, του Κέπλερ κ.λπ. χωρούσαν σε ένα δωματιάκι, σήμερα οι εγκαταστάσεις είναι πολύπλοκες και δαπανηρές. Και το Σύμπαν και ο κβαντικός μικρόκοσμος δεν παύουν να μας εκπλήσσουν και να αποδεικνύεται ότι η γνώση μας είναι διαφορετική και πιο πολύπλοκη από αυτήν που αντιλαμβανόμαστε κάθε φορά με τις αισθήσεις μας.

Εχοντας υπόψη όλα αυτά, φτάνουμε στο σήμερα. Το οποίο άνοιξε ο Τιμ Μπέρνερ Λι με την αξιοποίηση του Internet. Ο εφευρέτης του world wide web (www) με κατάλληλα προγράμματα έδωσε τη δυνατότητα επικοινωνίας στους επιστήμονες όλου του κόσμου να επικοινωνούν μεταξύ τους, να ανταλλάσσουν επιστημονικά ευρήματα και να συνομιλούν μέσω τηλεδιάσκεψης. Αυτή η μεγάλη στιγμή της επιστήμης συνέπεσε με την ολοένα δαπανηρότερη έρευνα και τις εφαρμογές της. Eτσι, για παράδειγμα, 6.000 επιστήμονες από όλον τον κόσμο και τεχνικοί δούλεψαν από κοινού για την εύρεση του σωματιδίου του Higgs στις εγκαταστάσεις της CERN. Και μεγάλος αριθμός απασχολείται στη νέα πηγή ενέργειας, την τιθάσευση του υδρογόνου. Σε ποιoν επιστήμονα θα δοθεί το προσεχές Νoμπέλ; Το συζητάνε σοβαρά ήδη από τώρα. Ο μοναχικός επιστήμονας που αφοσιωμένος στην έρευνα υπέγραψε την καταδίκη του με τη φράση «μη μου τους κύκλους τάραττε» δεν υπάρχει πια. Το μέλλον ανήκει στα δίκτυα. Αλλά το μέλλον είναι ήδη παρόν.

Η μελέτη και η κατανόηση του πιο πολύπλοκου μηχανισμού της ζωής είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Human Brain Project είναι το δεκαετές πρόγραμμα που χρηματοδοτεί η ΕΕ για την κατανόησή του. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν κορυφαίοι ερευνητές από την ΕΕ.

Με το www.SeaHeroquest.gr πάλι έχει δημιουργηθεί μια εφαρμογή για τα κινητά μας. Μπορούμε σήμερα να συνδεθούμε με μια ομάδα επιστημόνων που δημιούργησαν ένα παιχνίδι που μελετά την άνοια. Δυόμισι εκατομμύρια άνθρωποι έχουν συνδεθεί και τροφοδοτούν παίζοντας το εργαστήριο με τεράστιο αριθμό δεδομένων. Φανταστείτε τον χρόνο που κερδίζουν και το εύρος των στοιχείων που συλλέγουν χωρίς τη φυσική παρουσία των συμμετεχόντων. Το μέλλον λοιπόν των δικτύων για την επιστήμη είναι ήδη το παρόν.

Αυτή η αλλαγή είναι που προκαλεί τρόμο στους επιφανείς επιστήμονες της Μεγάλης Βρετανίας. Αυτή η αλλαγή θέτει νέα προβλήματα ηθικής και προβλήματα δεξιοτήτων. Σε μια πρόσφατη συνέντευξή του ο π. πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ενωσης Καρδιολογίας καθηγητής Π. Βάρδας συμπύκνωνε το μέλλον της Ιατρικής και την επανάσταση που έρχεται στα ΕΣΥ με την εφαρμογή μέσω τηλεμετρίας του «νοσοκομείου χωρίς κρεβάτια» (Bedless Hospital), την αναίμακτη Ιατρική κ.λπ.

Αυτή την αλλαγή αγνοεί η πολιτική ηγεσία, που επιστρέφει την Παιδεία στην εποχή του 1980, αντί να την προσανατολίζει στους ανοιχτούς ορίζοντες του μέλλοντος μιας επιστήμης που δεν θα στηρίζεται μόνο στους υπολογιστές αλλά και στη συνέργεια χιλιάδων επιστημόνων της Αριστείας.

Ο κ. Αντώνης Τριφύλλης είναι μέλος του Εποπτικού Συμβουλίου της διαΝΕΟσις, πρώην στέλεχος της ΕΕ.