Οι χήρες του Καβάφη

Μας έχει διασωθεί μια συζήτηση ανάμεσα σε γνωστό εκδότη (δεν βρίσκεται πλέον στη ζωή) και σε κάποιους μελετητές και ερευνητές της νεότερης λογοτεχνίας μας. Θέμα της συζήτησης οι χήρες των λογοτεχνών (διασήμων και μη) και η επιμονή πολλών από αυτές να διαχειρίζονται το αρχείο των νεκρών συζύγων τους κατά το δοκούν. Κάποιες προέβαλλαν παράλογες απαιτήσεις, οικονομικού κυρίως χαρακτήρος. Αλλες προέτασσαν λόγους προσωπικούς, άλλες έδειχναν αδικαιολόγητη καχυποψία κ.λπ. Ο εκδότης άκουγε σιωπηλός τους συνομιλητές του και, σαν τελείωσαν οι καταγγελίες και τα παράπονα, γύρισε και τους είπε: «Καλά. Παραπονιέστε εσείς, που έχετε να κάνετε με μια χήρα. Τι να πω κι εγώ που πρέπει να αντιμετωπίζω όλες τις χήρες του Καβάφη»!

Αυτή η παλαιά ιστορία φαίνεται να επαναλαμβάνεται στις μέρες μας, καθώς τους τελευταίους μήνες έχει ξεσπάσει μια αχρείαστη και καθόλου κολακευτική διαμάχη ανάμεσα στους νέους κτήτορες του Αρχείου Καβάφη, δηλ. το Ιδρυμα Ωνάση, και σε παλαιούς μαθητές και συνεργάτες του Γ. Π. Σαββίδη, όπως και σε μελετητές του ποιητή. Θυμίζω ότι μετά τον θάνατο του Σαββίδη η κυριότητα του Αρχείου περιήλθε στους κληρονόμους του, οι οποίοι το πούλησαν στο Ιδρυμα.

Το ιστορικό και τα αίτια αυτής της διαμάχης έχουν δημοσιευθεί και σχολιασθεί ποικιλοτρόπως σε περιοδικά (όπως λ.χ. στο AR of books), σε εφημερίδες και σε ιστοτόπους. Κρίσιμο σημείο της διαμάχης υπήρξαν δύο εξώδικες επιστολές, η μία από τους κληρονόμους του Αρχείου, η δεύτερη από το Ιδρυμα Ωνάση προς τον Μιχάλη Πιερή, μαθητή και συνεργάτη του Σαββίδη. Αιτία: ο Πιερής το καλοκαίρι του 2016 δημοσιεύει στο περιοδικό Κονδυλοφόρο τον «Αναλυτικό και ειδολογικό Κατάλογο του Αρχείου Καβάφη», έργο που συνυπογράφεται και από τον Σαββίδη. Αλλωστε η ιδέα, η μέθοδος, η αρχική ταύτιση του περιεχομένου κάθε χειρογράφου και η συνθηματική τιτλοφόρησή του ανήκαν σε αυτόν. Αποτέλεσμα των εξωδίκων: ο Κονδυλοφόρος (με τον «Κατάλογο) αποσύρεται από την κυκλοφορία. Το κλίμα βαρύνεται περισσότερο όταν τον Νοέμβριο του 2016 η Νταϊάνα Χάας και η Ρενάτα Λαβανίνι, οι οποίες από την εποχή του Σαββίδη ετοιμάζουν εκδόσεις για τα καβαφικά αυτοσχόλια και τα 154 ποιήματα και τις παραλλαγές τους, λαμβάνουν επιστολές από το Ιδρυμα με τις οποίες τους ζητούν να παραδώσουν όσα τμήματα του Αρχείου έχουν στην κατοχή τους «έστω και αν είναι φωτογραφίες ή άλλου είδους αντίγραφα…». Μάλιστα, το Ιδρυμα σε επιστολή του στην Χάας αντιτίθεται σε οποιαδήποτε δημοσίευση σχετίζεται με το Αρχείο, ακόμη και αν η σχετική εργασία είχε αρχίσει πριν από την απόκτηση του Αρχείου. Η συγκατάθεσή του για τυχόν δημοσίευση «δίδεται ή όχι ανάλογα με την αξία της = on the basis of its merits»! Με απλά ελληνικά: αν μας αρέσει η υπό δημοσίευση εργασία λέμε ναι. Αλλιώς λέμε όχι!

Στο «Βήμα» της περασμένης Κυριακής (30/4/17) η Λαμπρινή Κουζέλη συνόψισε με τρόπο, πιστεύω, σαφή και αντικειμενικό το χρονικό της διαμάχης περί το Αρχείο. Επιπλέον, έδωσε βήμα τόσο στον Μ. Πιερή όσο και στους υπευθύνους του Ιδρύματος να εκθέσουν τις απόψεις τους. Τι προέκυψε από αυτή την έρευνα; Το Ιδρυμα αρνήθηκε κατηγορηματικά πως έχει οποιαδήποτε πρόθεση να χειραγωγήσει τις καβαφικές έρευνες, όπως αρχικά διαφάνηκε τόσο από τις εξώδικες επιστολές προς τον Πιερή όσο και από τις επιστολές προς τη Χάας και τη Λαβανίνι. Ο Πιερής επανέλαβε τη θέση του: ο Κατάλογος είχε αρχίσει να συντάσσεται πολύ προτού πεθάνει ο Σαββίδης. Μάλιστα, προτού ακόμη πουληθεί το Αρχείο, ο Κατάλογος ήταν έτοιμος να κυκλοφορήσει. Η έκδοση σταμάτησε επί του πιεστηρίου. Μετά ήρθε το Ιδρυμα και τα εξώδικα. Αποτέλεσμα: μέσα στο 2017 το Ιδρυμα δημοσιοποιεί ηλεκτρονικά τον Κατάλογο, όπως είχε πλέον οριστικοποιηθεί από τον Πιερή. Η μόνη πρωτοτυπία ήταν να αφαιρεθούν κάποιοι αστερίσκοι από ορισμένα λήμματα που εδήλωναν ότι το σχετικό λήμμα αφορούσε δημοσιευμένο ή μη υλικό! Για την ιστορία, σήμερα κυκλοφορούν τέσσερις (4) Κατάλογοι του Αρχείου!

Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κάποιος την αιτία της διαμάχης. Μολονότι το Αρχείο πουλήθηκε στο Ιδρυμα, στα χέρια των τριών συνεργατών του Σαββίδη παρέμεναν εργασίες in progress. Τα πνευματικά δικαιώματα των εργασιών αυτών δεν ανήκουν στο Ιδρυμα. Αλλωστε τα πνευματικά δικαιώματα, ακόμη και στο πρωτότυπο έργο του Καβάφη, έχουν πάψει να ισχύουν. Κατά τους νομικούς, τα όποια πνευματικά δικαιώματα δημιουργούνται στο εξής «αφορούν την επιμέλεια ή τον σχολιασμό μελετητών στο έργο του [Καβάφη]» («Βήμα», ο.π.). Αυτό σίγουρα το γνωρίζει το Ιδρυμα.

Η παρούσα αναγκαστικά απλοποιημένη ιστορία του Αρχείου έχει, όπως φαίνεται, και άλλες παραμέτρους. Αρχικά το Ιδρυμα έδειξε μια νεοπλουτίστικη επιδειξιομανία όταν απέκτησε το Αρχείο. Είδαμε χαρωπές διαφημίσεις στα μέσα μαζικής συγκοινωνίας και εκκωφαντικές αναγγελίες για μια νέα, πρωτοπόρα, ριζοσπαστική ερμηνεία του ποιητή. Οργανώθηκαν φιλολογικές φιέστες όπου οι νεοεμφανιζόμενοι avant – garde Cavafistas έθαψαν όλους τους πριν από αυτούς καβαφιστές. Υπό την σκέπη του Ιδρύματος.

Εν κατακλείδι: το υλικό σώμα του Αρχείου ανήκει στο Ιδρυμα Ωνάση. Ομως τόσο ο Κατάλογος, όσο και οι αναμενόμενες εργασίες της Χάας και της Λαβανίνι δεν είναι μέρος του Αρχείου. Τουναντίον: είναι εργασίες που συνιστούν νέα πνευματικά δικαιώματα. Ας φρόντιζε το Iδρυμα! Ας ήλεγχε τι αγόραζε. Τώρα τι σκέπτεται να κάνει; Θα αντιδράσει με εξώδικα; Θα ακούσει τους Cafavistas; Το Ιδρυμα Ωνάση, σοβαρό καθ’ όλα, υπηρετεί πολλαπλώς τον χειμαζόμενο ελληνικό λαό. Τα γράμματα. Τις τέχνες. Στην προκειμένη περίπτωση έχει διαπράξει λάθη. Εχει τη θέληση και το θάρρος να τα διορθώσει; Θα αποδείξει έτσι ότι δεν είναι μια νεόκοπη χήρα του Κ. Π. Καβάφη.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.