ΤΡΟΜΑΖΩ και γοητεύομαι καθώς σκέφτομαι πόσο αρχαϊκή είναι η πράξη της εγκατάστασης ενός ανδριάντα: ο ανθρωπομορφισμός της μνήμης λειτουργούσε πάντοτε ως εξορκισμός του θανάτου.
Αλλά τα πράγματα είναι πάντοτε πάρα πολύ δύσκολα, γιατί, όπως λέει και ο Ποιητής, «η αλήθεια βγαίνει ως νιόκοπο άγαλμα, μέσα από τα καθάρια νερά της μοναξιάς». Και η μοναξιά του Ελύτη ήταν η μοναξιά της γραφής του.
Το έργο οφείλεται σε μια παιγνιώδη σχέση, φιλική, ανάμεσα στον τιμώμενο και στον καλλιτέχνη, τον καθηγητή Γιάννη Παππά. Μια παιγνιώδη σχέση, που εγκαθιδρύθηκε πριν από χρόνια, η οποία μας αποδίδει τον ανδριάντα αυτό για να λέει προς τους Αθηναίους ότι «και εγώ στη δική σας πόλη έχω ζήσει». Με τον τρόπο αυτό η αιωνιότητα του ποιητή, που την ήθελε ιδιωτική, μετατρέπεται σε δημόσιο πράγμα. Οπως και η μνήμη του ποιητή είναι δημόσιο πράγμα. Εξ ου και η νομιμοποίηση και η αρμοδιότητα της πολιτείας. Γιατί, όμως, η πολιτεία έχει αρμοδιότητα στα θέματα αυτά;
Γιατί πάντοτε διαχειριζόταν τη συλλογική μνήμη, δηλαδή διαχειριζόταν ιδεολογικά την Ιστορία.
Γιατί τιμήθηκε από τον Ποιητή και θέλει να τον τιμήσει.
Γιατί εκφράζει τη συλλογική ενοχή τής κρατικά οργανωμένης κοινωνίας, που πάντοτε βασανίζεται από τη σκέψη και την υπόνοια ότι μπορεί να μην έχει συλλάβει το σύνολο των μηνυμάτων και της ευαισθησίας του Ποιητή.
Υπάρχει ένας ακόμη λόγος. Ισως ο πιο ουσιώδης. Η Πολιτεία σε συνεργασία με τον Δήμο Αθηναίων τιμά με τον τρόπο αυτό τον Ποιητή, γιατί έχει εισφέρει στη συνείδηση του τόπου, του έθνους αυτού, μια ιδιαίτερη πατριδογνωσία. Και θα ήταν πραγματικά ευτύχημα αν η πατριδογνωσία του Ελύτη μετατρεπόταν σε καθολική και επίσημη πατριδογνωσία. Η Ελλάδα του Ελύτη δεν είναι «η παρ’ ολίγον Ελλάδα», όπως ο ίδιος έλεγε. Η Ελλάδα του Ελύτη δεν είναι «η κατεψυγμένη», όπως την χαρακτήριζε, Ελλάδα ορισμένων Ελλήνων, που δεν έχουν συνείδηση της ιστορικής τους καταγωγής ούτε ορισμένων Ευρωπαίων, που δεν κατανοούν τις ιδιαίτερες αγωνίες της περιοχής. Η πλήρης Ελλάδα του Ελύτη είναι μία Ελλάδα με συνείδηση της Ιστορίας και με βαριά αίσθηση της αξιοπρέπειας και της υπερηφάνειας.
Υπάρχει ένας τελευταίος λόγος, ο μακροβιότερος, για τον οποίο η πολιτεία τιμά τον Ποιητή. Ο Ελύτης απέδειξε την ισχύ του Λόγου. Απέδειξε ότι το μόνο σύμπαν, που σε τελική ανάλυση ισχύει, είναι το σύμπαν των λέξεων μέσα στο οποίο κρύβονται όλα τα υπόλοιπα.
Ερχομαι τώρα στην έκθεση. Οπως έλεγε ο Ποιητής «Ο νόμος που είμαι δεν θα με υποτάξει» στο καθήκον του υπουργού να αποφεύγει τις αισθητικού χαρακτήρα παρατηρήσεις και αναφορές για λόγους πολιτικού φιλελευθερισμού. Η έκθεση, με την οποία η Θεσσαλονίκη – Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης τιμά τον Ελύτη, δεν συνιστά σίγουρα περίληψη. Συνιστά, όμως, επαρκή υπαινιγμό. Ο εικαστικός Ελύτης, ο Ελύτης κριτικός της τέχνης, ο Ελύτης εικαστικός καλλιτέχνης και δημιουργός ο ίδιος γνώριζε πάρα πολύ καλά ότι η απεικόνιση του Λόγου είναι μία προσπάθεια γοητευτική, αλλά ατελέσφορη. Ο Δ. Καλοκύρης, που έχει την ευθύνη της έκθεσης, εξηγεί πως την οργάνωσε σε εννέα ενότητες σεβόμενος τον αριθμό εννέα, τον «μαγικό αριθμό» του Ποιητή.
Απαντώντας, λοιπόν, σ’ αυτή την ευεργετική πρόκληση, σ’ αυτήν την αναφορά σε ένα είδος καβαλιστικής του Ποιητή, θα προσπαθήσω να ανταποκριθώ και να βρω εννιά υπαινιγμούς της έκθεσης αυτής.
Νομίζω ότι η έκθεση υπαινίσσεται, πρώτον, τη γενναιοδωρία του Ποιητή. Υπαινίσσεται, δεύτερον, την ποιητική του Ποιητή, την ποιητική του Οδυσσέα Ελύτη, ο οποίος θεωρούσε την ποίηση «τρίτη κατάσταση». Αν η πρώτη είναι τα πράγματα, η δεύτερη είναι οι λέξεις, που είναι πράγματα, και η τρίτη είναι η διασταύρωση όλων αυτών με το ειδικό ήθος του ποιητή.
Τρίτον, η έκθεση υπαινίσσεται ή, πάντως, θα μπορούσε να υπαινίσσεται αυτό που δικαιούμαστε να ονομάσουμε ο ιαματικός πολιτισμός του Ελύτη. Ο Ελύτης στον «Κήπο με τις αυταπάτες» χαρακτηρίζει τον πολιτισμό ιώδιο που απαλύνει τα τραύματα του τόπου.
Τέταρτον, νομίζω ότι η έκθεση αυτή υπαινίσσεται μια περίεργη και ενδιαφέρουσα επιστημολογία του Οδυσσέα Ελύτη, ο οποίος είχε αναζητήσει την έννοια της αλήθειας με ένα εξαιρετικά διαλεκτικό και ριζοσπαστικό τρόπο, μια που κατά τη δική του οπτική γωνία παραφράζω «την αλήθεια την κατασκευάζουμε μόνοι μας, όπως κατασκευάζουμε και το ψέμα». Δεν υπάρχει αλήθεια, λοιπόν, υπάρχει διαψευσιμότητα.
Πέμπτος υπαινιγμός θα μπορούσε να είναι η σχέση της Ιστορίας με τον Ποιητή ή η θεωρία της Ιστορίας του Ποιητή, η οποία παραπέμπει περιέργως και μέσα από τα υπόγεια ρεύματα των σκέψεων και των διανοημάτων σε μια φράση που μου αρέσει πάρα πολύ και που αποδίδεται στον Φρίντριχ Ενγκελς: «Το τελικό αποτέλεσμα της Ιστορίας είναι κάτι που κανείς δεν είχε σχεδιάσει εξ αρχής». Εχει πει ο Ελύτης ότι «καμιά ζωή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ όπως την είχε κανείς προσχεδιάσει».
Εβδομος υπαινιγμός είναι η σχέση του Ελύτη με αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε χρόνο. Ο δεσμώτης χρόνος και ο λυτήριος καιρός. Ολα είναι εκκρεμή, ισχύουν άχρι καιρού.
Ογδοον, υπάρχει ένας υπαινιγμός για τη θεολογία του Ελύτη, διότι ο Θεός είναι παρών στο έργο του και ο Θεός του Ελύτη παλινδρομεί. Είναι άλλοτε θεός απειλητικός και τιμωρητικός, δηλαδή θεός καλβινιστικός «την οργή των θεών να φοβάστε» , είναι, όμως, εν τέλει, Θεός της αγάπης, θεός συγχωρητικός, που κατανοεί την αμαρτία ως οδό της σωτηρίας.
Μου λείπει ένας τελευταίος υπαινιγμός για να φτάσω στον μαγικό αριθμό εννέα, που είναι, νομίζω, ο υπαινιγμός της ευλογίας του Ποιητή, της ευλογίας των λέξεων του. Παρ’ όλο που «ο Νόμος που είμαι» δεν με υπέταξε στο καθήκον να επαναλάβω τα πολύ συνήθη στερεότυπα, υπήρξα ένας κοινός αναγνώστης του Ποιητή.
Προνομιακός αναγνώστης υπήρξε η τετιμημένη με το βάρος της παρακαταθήκης και η τεταγμένη στη διαφύλαξη της αισθητικής ακεραιότητας του λόγου, δηλαδή του ήθους του Ποιητή, η κυρία Ιουλίτα Ηλιοπούλου, που την ευχαριστώ γιατί επίνευσε και για τα δύο: και για τον ανδριάντα της Αθήνας και για την έκθεση της Θεσσαλονίκης, στην οποία και βρέθηκε την κυριώνυμη ημέρα της μνήμης του Ποιητή, στις 18 Μαρτίου.
Ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος είναι υπουργός Πολιτισμού. Το κείμενο αυτό προέκυψε από τη σύνθεση των ομιλιών του στις εκδηλώσεις με τις οποίες η πολιτεία, ο Δήμος Αθηναίων και η Θεσσαλονίκη – Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης τίμησαν τη μνήμη του Οδυσσέα Ελύτη: τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα στην πλατεία Δεξαμενής, στην Αθήνα και τα εγκαίνια της έκθεσης με τίτλο «Ο νικήσαντας τον Αδη», στη Θεσσαλονίκη.
