Ελένης Βακαλό: Κριτική Εικαστικών Τεχνών, Επιλογή – επιμέλεια Ολγα Δανιηλοπούλου, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1996, τ. Α’ σ. 365, τ. Β’ σ. 391.
ο φιλότεχνο κοινό, αλλά κυρίως οι μελετητές της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας της ελληνικής τέχνης έχουν πλέον στη διάθεσή τους ένα πολύτιμο βοήθημα: ολόκληρο το κριτικό έργο της Ελένης Βακαλό, συγκεντρωμένο σε δύο επιβλητικούς τόμους. Πρόκειται, κατά κύριο λόγο, για άρθρα, κριτικές και δοκίμια που φιλοξενήθηκαν στην εφημερίδα «Τα Νέα» από το 1952 ως το 1974 με μια εσκεμμένη διακοπή στα χρόνια της δικτατορίας από το 1967 ως το 1972. Το υλικό έχει οργανωθεί από την επιμελήτρια της έκδοσης Ολγα Δανιηλοπούλου σε έξι ενότητες: «επισκέψεις στα ατελιέ», «ατομικές παρουσιάσεις», «πανελλήνιες εκθέσεις» στον Α’ τόμο, ενώ στον Β’ φιλοξενούνται τα κεφάλαια «γενικά θέματα», «δοκίμια κ.ά.», «μετά τη σιωπή».
Η Ελένη Βακαλό είναι μια έγκριτη και έγκυρη παρουσία στα ελληνικά γράμματα και τις τέχνες. Η ευαίσθητη και αυστηρή ποιήτρια, η αισθαντική, σοφή και αυστηρή κριτικός της τέχνης σημάδεψε με την παρουσία της τον χάρτη της μεταπολεμικής πνευματικής ζωής σε μια κρίσιμη περίοδο: όταν η πρωτοπορία εισέβαλε ορμητικά και κάποτε βίαια στην Ελλάδα. Ο ρόλος της νηφάλιας κριτικής ήταν διττός: από τη μια όφειλε να ερμηνεύσει και να φωτίσει τα νέα ρεύματα, λυγίζοντας σιγά σιγά τις αντιστάσεις του κοινού να τα δεχτεί, από την άλλη έπρεπε να υπερασπιστεί τις άξιες γηγενείς δημιουργικές δυνάμεις, που αμφισβητούνταν με δριμύτητα από τους φανατικούς οπαδούς των νέων μορφών. Την αποστολή αυτή την εκπλήρωσε με αξιοθαύμαστη συνέπεια ο κριτικός λόγος της Βακαλό.
Διαβάζοντας συγκεντρωμένα τα κείμενα της Βακαλό, διαπιστώνεις αμέσως μερικά γενικά χαρακτηριστικά· πρώτα από όλα τον ευρύ και ανοιχτό ορίζοντα των ενδιαφερόντων της και παράλληλα τη δημοκρατική, την ανεξίθρησκη στάση της απέναντι σε κάθε μορφή δημιουργίας. Μοναδικό της κριτήριο φαίνεται να είναι η ποιότητα και η αυθεντικότητα της έκφρασης. Αν ένας δημιουργός διαθέτει την αισθητική και ηθική αυτή ταυτότητα έχει εξασφαλίσει την είσοδό του στον κόσμο των ενδιαφερόντων της κριτικού. Ετσι το κριτικό βήμα της Ελένης Βακαλό μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε χωρίς χάσματα τον σφυγμό της εικαστικής επικαιρότητας στην Ελλάδα για τρεις περίπου κρίσιμες δεκαετίες.
Μιλήσαμε αόριστα για περιεχόμενο, για ύφος και ήθος των κριτικών κειμένων της Ελένης Βακαλό. Καιρός να δούμε, να ψηλαφήσουμε το σώμα αυτών των γραπτών. Τα περισσότερα κείμενα της κριτικού έχουν ένα δοκιμιακό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια τα έργα που αναλύονται τοποθετούνται σε ένα ευρύτερο στοχαστικό πεδίο, που αγκαλιάζει όχι μόνο την ιστορία και θεωρία της τέχνης, αλλά και την ίδια την ποιητική. Η Ελένη Βακαλό δεν είναι οπαδός της αφηρημένης θεωρίας. Μιλάει πρώτα με αφετηρία το συγκεκριμένο έργο. Δεν χάνει από τα μάτια της τον δημιουργό και το δημιούργημα. Η ανάλυση υποστυλώνει τη θεωρία και οδηγεί στη σύνθεση.
Ο λόγος της Ελένης Βακαλό είναι αναλυτικός, διαλεκτικός και ακριβολόγος, καίριος, χωρίς επίθετα, κοσμήματα και φιοριτούρες. Οπως και στην ποίησή της, η Βακαλό χτίζει τον λόγο της με ουσιαστικά, συχνά αφηρημένα. Αυτό προσδίδει έναν δωρικό χαρακτήρα στα γραπτά της, μια πυκνότητα που απαιτεί από τον αναγνώστη προσοχή και επαγρύπνηση. Γι’ αυτό η Ελένη Βακαλό θεωρήθηκε δύσκολη από τους καλλιτέχνες που είχαν συνηθίσει μια έκφραση πιο περιγραφική, πιο καλλιεπή.
Το ήθος είναι μια άλλη σπάνια αρετή του κριτικού λόγου της Ελένης Βακαλό. Από όσα προαναφέραμε διαφάνηκε το στημόνι αυτού του ήθους: συνέπεια, δημοκρατική και απροκατάληπτη ματιά, ερμηνεία του έργου μέσα από την ίδια την εσωτερική του πρόθεση. Και πλάι στις επιστημονικές προϋποθέσεις, η ευπρέπεια, ο σεβασμός του άλλου, η νηφαλιότητα. Οι αρετές αυτές λιγόστεψαν δραματικά, παρακολουθώντας την παρακμή του κριτικού λόγου στις μέρες μας. Η έκδοση των κειμένων της Βακαλό έρχεται, σε μια κρίσιμη στιγμή, να μας θυμίσει ότι κάποτε στον τόπο μας ασκήθηκε σωστά η κριτική και θεσμοθετήθηκαν οι κανόνες του είδους, που οφείλουμε επιτακτικά να ξαναβρούμε.
