Ανδρέας Εμπειρίκος: πορεία προς τα (αιώνια) Κρώρα

Γνωρίζουμε ότι πολλοί αριστεροί ποιητές και διανοούμενοι υπέφεραν χρόνια σε ξερονήσια και φυλακές εξαιτίας της ιδεολογίας τους. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι ένας μείζων νεωτερικός ποιητής, υμνητής στη δεκαετία του ’30 της «αγαπημένης μητέρας ΕΣΣΔ», ο Ανδρέας Εμπειρίκος, συνελήφθη τον Δεκέμβριο του 1944 από την πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ και οδηγήθηκε όμηρος μαζί με χιλιάδες άλλους ως τα Κρώρα. Απλώς και μόνο λόγω του επωνύμου του. Βολική και χρήσιμη, κάποτε, η λήθη. Ομως, καθώς τα τελευταία χρόνια επανέρχονται ακραία ιδεολογήματα (δεξιά και αριστερά) που απειλούν τη χώρα, καλό είναι να ρίχνουμε μια ματιά στο παρελθόν.

Στις 30 Δεκεμβρίου 1944 ο Εμπειρίκος συλλαμβάνεται από την ΟΠΛΑ, ανακρίνεται, στοιβάζεται σε άθλιους τόπους κράτησης μαζί με πολλούς άλλους, άνδρες και γυναίκες, και πορεύεται μέσα στα χιόνια και τις λάσπες, όμηρος ως τα Κρώρα. Επιβιώνει ως εκ θαύματος, δραπετεύει και καταφέρνει να επιστρέψει στην Αθήνα, όπου παραμένει κατάκοιτος δύο μήνες. Το ποίημα «Ο δρόμος» (Οκτάνα), γραμμένο στις 23/1/1964, μας μεταφέρει μέρος της φρίκης των μελλοθανάτων. Το πλήρες Χρονικό της ομηρείας του συντάσσεται το 1956 και παραμένει αδημοσίευτο. Εδώ δημοσιεύουμε ένα πολύ μικρό απόσπασμα από αυτή τη μαρτυρία μιας επώδυνης στιγμής για τον ποιητή και το Εθνος ολόκληρο.

«Ακρως αντίθετος προς τον άγνωστον καπετάνιον [πρόκειται για έναν ανώνυμο ελασίτη αξιωματικό τον οποίο εκθειάζει ο Εμπειρίκος, λέγοντας πως θα ήθελε να τον έχει φίλο «γκαρδιακό»] ήτο ο διαβόητος και αιμοσταγής καπετάν Τάσος ο Τιμωρός –ο αποτρόπαιος σφαγεύς υπερδιακοσίων ανδρών και γυναικών, όστις ευρισκόμενος εις τα Καλύβια [Αττικής] κατά τας ημέρας της διελεύσεώς μας, ήλθε να επιθεώρηση την φάλαγγά μας. Ο άνθρωπος αυτός ήτο ξανθός προς το πυρρόχρουν, είχεν αυστηράν έκφρασιν, εφαίνετο δε πολύ νευρικός και οξύθυμος. Το παραμικρόν προκαλούσε την οργήν του. Εδιδε διαταγάς δεξιά και αριστερά, δεν του ήτο εύκολον να στάθη εις ένα σημείον και τα γαλανά του μάτια ήσαν πάντοτε ανήσυχα. Οι άνδρες του, τού μιλούσαν με μεγάλον σεβασμόν, όλοι δε οι άλλοι μετά μεγάλου δέους.

Την επαύριον της αφίξεως της φάλαγγός μας εις το χωρίον τούτο, εις εκ των ανηκόντων εις την φάλαγγά μας ομήρων, άνθρωπος μεσήλιξ με ασθενικήν όψιν και πάρα πολύ καταβεβλημένος εκ της πορείας και των κακουχιών, με ικέτευσε να παρακαλέσω –«σεις που έχετε το λέγειν» –τον αιμοχαρή αυτόν άνδρα να του επιτρέψη να μείνη εις τα Καλύβια, διότι, εάν συνέχιζε την πορείαν, τούτο θα εσήμαινε δι’ αυτόν βέβαιον θάνατον.

Μολονότι δεν είχα πολλάς ελπίδας να γίνω εισακουστός, επλησίασα τον «Τιμωρόν», και αφού του εξήγησα, όπως μου είχε δηλώσει ο ενδιαφερόμενος, ότι έπασχε από αιματουρίαν, και, αφού προσέθεσα (ψευδόμενος) ότι είδα τον άνδρα αυτόν να ουρή αίμα, τον παρεκάλεσα να αφήσει τον ασθενή εις τα Καλύβια, διά να αναλάβη. Ο φοβερός σφαγεύς εξεμάνη και θεωρών θράσος την ανάμειξίν μου, απέπεμψεν όχι μόνον τον πάσχοντα, αλλά και εμέ, υβρίζων σκαιώς και απειλών και τους δύο μας. Τύχη μου μεγάλη ότι δεν με απέστειλε πάραυτα προς εκτέλεσιν, αυτός που είχε σκοτώσει ιδιοχείρως αναρίθμητους αθώους και των δύο φύλων».

Το 1948, ύστερα από τη δολοφονία του υπουργού της Δικαιοσύνης Χρήστου Λαδά, εκτελέστηκαν πολλοί κομμουνιστές. Ο Εμπειρίκος, που δηλώνει ότι είναι εναντίον της θανατικής ποινής, γράφει πως ανάμεσα στους εκτελεσμένους «ήτο και ο καπετάν Τάσος ο Τιμωρός –τιμωρηθείς ο ίδιος επιτέλους διά το τόσο αθώο αίμα που είχε χύσει ο θηριώδης αυτός δήμιος, με τα ιδικά του χέρια…».

Οπως θα περίμενε κάποιος, ο Εμπειρίκος, ύστερα από αυτήν την περιπέτεια, θα είχε απεμπολήσει την παλαιά, αριστερή ιδεολογία του. Κάθε άλλο. «Θεραπευμένος» από το τραύμα της ομηρείας του (η συγγραφή του Μεγάλου Ανατολικού βοήθησε προς τούτο), ο Εμπειρίκος συχνά θα εκφράσει την εμπιστοσύνη του στη μετεμφυλιωτική, κοινοβουλευτική Αριστερά. Σε κείμενά του και σε απομαγνητοφωνημένες δηλώσεις του για τις εκλογές της 17/11/1974, ο ποιητής προκρίνει την υπερψήφιση της ΕΔΑ, αλλά με σαφείς όρους όπως: «Να μην είμαι υποχρεωμένος να υπακούω εις κομματικά συνθήματα οπορτουνιστικά ή αποβλέποντα μόνον εις κομματικήν σκοπιμότητα». Ή όπως: «Να μη θεωρηθή η πολιτική τοποθέτησίς μου ως παραδοχή εκ των προτέρων των αποφάσεων της ηγεσίας».

Ομως, πέρα από αυτές τις δηλώσεις, τα ίδια τα κείμενά του μαρτυρούν τη φιλελεύθερη ιδεολογία του, όπως το εμβληματικό ποίημα «Οχι Μπραζίλια μα Οκτάνα» (20/8/1965) στο οποίο δηλώνεται: «Οκτάνα θα πη αληθινή ελευθερία και όχι εκείνη η φοβερά ειρωνεία, να λέγεται ελευθερία ό,τι χωρεί ή ό,τι εναπομένει στα ελάχιστα περιθώρια που αφήνουν στους ανθρώπους οι απάνθρωποι νόμοι των περιδεών και των τυφλών ή ηλιθίων». Ο ίδιος (πριν από τις εκλογές του 1974) αναφερόμενος στο παραπάνω ποίημα λέει: «Αυτός που το ‘χει γράψει αυτό το ποίημα δεν μπορεί να ‘χει πει βέβαια ψηφίστε Καραμανλή. Οχι διότι είναι κακός ο Καραμανλής. Ο Καραμανλής, ως άνθρωπος δράσεως, τον βάζω πολύ ψηλά. Αλλά διότι συμβολίζει την δεξιάν […]».

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.