Ο ΧΑΡΙΛΑΟΣ Τρικούπης είναι αναμφίβολα, μαζί με τον Ιωάννη Καποδίστρια, ο μεγαλύτερος έλληνας πολιτικός του περασμένου αιώνα. Ετσι τον βλέπουμε σήμερα, έτσι τον έβλεπαν και οι σύγχρονοί του, Ελληνες και ξένοι. Επτά φορές πρωθυπουργός, ο Τρικούπης δέσποσε επί είκοσι χρόνια στην πολιτική ζωή της χώρας.
Το έργο του Τρικούπη απεδείχθη πολύπλευρο, αναμορφωτικό και πλουσιότατο σε όλους τους τομείς. Στήριξε την εξωτερική του πολιτική στην εθνική αξιοπρέπεια, στη συνολική και συστηματική και όχι περιστασιακή επιδίωξη των εθνικών διεκδικήσεων, προσφέροντας έτσι μια νέα σύλληψη για τη θέση της Ελλάδας στη διεθνή κοινότητα των αναπτυγμένων χωρών. Εδωσε προτεραιότητα στην προσπάθεια ανύψωσης του κύρους της χώρας έναντι των ξένων δυνάμεων, που ως τότε θεωρούσαν την Ελλάδα μακρινή επαρχία της επικράτειάς τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τότε που ήταν ακόμη νεαρός υπουργός Εξωτερικών ουδέποτε δέχθηκε να επισκεφθεί πρεσβευτή ξένης χώρας, όπως συνηθιζόταν μέχρι τότε, όσο ισχυρή και αν ήταν. Θέτοντας τις βάσεις μιας σύγχρονης διπλωματικής εθιμοτυπίας, υποχρέωσε τους πρεσβευτές να τον επισκέπτονται, τηρώντας το ανάλογο τυπικό, με βάση την ισοτιμία και τον αμοιβαίο σεβασμό.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης διαπνεόταν από μια σφαιρική αντίληψη των εθνικών μας θεμάτων, ενταγμένα σε ένα όραμα εθνικής ολοκλήρωσης. Πίστευε ορθά ότι τα εθνικά θέματα θα έπρεπε να αντιμετωπισθούν μέσα από το γενικότερο πρίσμα της ολοκλήρωσης του αλύτρωτου ελληνισμού και όχι ως μεμονωμένα αιτήματα εδαφικών διεκδικήσεων. Αξονας της πολιτικής αυτής ήταν η επιδίωξη μιας ενδοβαλκανικής συνεννόησης, μόνης ικανής να επισπεύσει την εκδίωξη των Οθωμανών από την ευρωπαϊκή ήπειρο. Εθεσε έτσι ο Τρικούπης τις βάσεις της πολιτικής, που θα σφραγιζόταν αργότερα από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η δρομολόγηση μιας ελληνοσερβικής σύμπραξης το 1867 και η προσπάθεια προσέγγισης με μερικά βαλκανικά κράτη το 1882-83, αποτελούν μερικά δείγματα της στρατηγικής αυτής.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης, αντιλαϊκιστής και πολέμιος της δημοκοπίας, απέφυγε στα εθνικά θέματα να απευθυνθεί στις εθνικές ευαισθησίες ενός απληροφόρητου κοινού και με αυτόν τον τρόπο να το εμπλέξει σε περιπέτειες. Ο Τρικούπης απευθυνόταν στη συνείδηση και τη λογική των πολιτών, ελπίζοντας ότι θα τους καθιστούσε πολίτες υπεύθυνους και ανθεκτικούς στις υπερβολές του θυμικού. Δυστυχώς, μετά τον θάνατό του δεν έγινε δυνατόν να αποφευχθεί η καταστροφή του 1897, που ήταν αποτέλεσμα των φθοροποιών δυνάμεων που εξασκούσαν, «υπό το μονοπώλιο του πατριωτισμού, μεγίστην επίδραση επί των ανερματίστων κυβερνήσεων», όπως ο ίδιος έλεγε. Νομίζω πως τα διδάγματα αυτής της προσέγγισης των εθνικών θεμάτων είναι και σήμερα επίκαιρα.
Η μεγάλη συμβολή του μεσολογγίτη πολιτικού, που κυρίως σήμερα πρέπει να μας διδάξει, είναι ότι χάρασσε μιαν μακροπρόθεσμη εξωτερική πολιτική. Απέφευγε την εμπλοκή του σε επικίνδυνες περιπέτειες. Ο Τρικούπης δεν υπέκυπτε στην κακή συνήθεια και εύκολη υπεραπλούστευση να κατατάσσουμε τις μεγάλες δυνάμεις σε «φιλελληνικές» και «μισελληνικές», αντί να αναλύουμε τους συσχετισμούς των συμφερόντων και να λαβαίνουμε υπ’ όψιν την εκάστοτε ισορροπία ανάμεσα σε αρχές και συμφέροντα στο διεθνές και στο ευρωπαϊκό σύστημα. Ταυτόχρονα προάσπιζε την αξιοπρέπεια και το κύρος της χώρας.
Ιδιαίτερα θα πρέπει να σταθούμε στη σχέση ανάμεσα σε οικονομική πρόοδο και εξωτερική πολιτική, όπως την αντιλαμβανόταν ο Χαρίλαος Τρικούπης. Η οικονομική πρόοδος και οι εσωτερικές μεταρρυθμίσεις ήταν για τον Τρικούπη η καλύτερη προετοιμασία για την άσκηση υπεύθυνης εξωτερικής πολιτικής που να στηρίζεται σε στέρεες βάσεις. Αναζητούσε μια δυναμική προσαρμογή στη μεταβλητή διεθνή συγκυρία. «Η Ελλάδα», γράφει ο καθηγητής Κ. Σβολόπουλος, «προκειμένου να προάγει τα συμφέροντά της και να προωθήσει τις διεκδικήσεις της, θα όφειλε να ενδυναμωθεί ηθικά και υλικά, να αναπτύξει τις παραγωγικές της πηγές και να αναδιοργανώσει τις Ενοπλες Δυνάμεις». «Περισσότερο από κάθε τι», τόνιζε επιγραμματικά ο ίδιος ο Τρικούπης, «οφείλουμε να διαθέτουμε τα αναγκαία μέσα». Σήμερα, σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, κάνουμε πάλι την πικρή διαπίστωση ότι δεν διαθέτουμε τα αναγκαία μέσα.
Πάντως, ήταν η πρώτη φορά που επιχειρήθηκε να συνδεθεί μακρόπνοα ο στόχος της οικονομικής ανάπτυξης και της εσωτερικής μεταρρύθμισης με τη διασφάλιση των αναγκαίων μέσων για μια αποτελεσματική πολιτική. Για τον Χαρίλαο Τρικούπη η ενδυνάμωση της θέσης της Ελλάδας στο διεθνές σύστημα και η προάσπιση των συμφερόντων της περνούσε μέσα από την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό. Πρόκειται προφανώς για μια θέση που διατηρεί ακέραιη τη σημασία της για τη σημερινή πολιτική.
Στον τομέα της οικονομίας ο Τρικούπης υπήρξε θεμελιωτής μιας φιλόδοξης οικονομικής πολιτικής που απηχούσε μια αναπτυξιακή αντίληψη μακράς πνοής για την ελληνική κοινωνία και οικονομία. Οι βασικοί άξονες της οικονομικής του πολιτικής ήταν, πρώτον, η δημιουργία υποδομών που θα στήριζαν τη μελλοντική ανάπτυξη της οικονομίας, δεύτερον, η διατήρηση της αξιοπιστίας του κράτους έναντι των διεθνών αγορών κεφαλαίων και, τρίτον, η αναδιάρθρωση και μεγέθυνση των κρατικών εσόδων. Πίστευε πως η επίτευξη αυτών των στόχων θα συντελούσε στη δημιουργία θεμελίων για ανάπτυξη.
Διαπίστωση και επίκαιρο μήνυμα για σήμερα είναι ότι οι προσπάθειες πρέπει να γίνονται με μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, δίχως μικροϋπολογισμούς και ευκαιριακούς εντυπωσιασμούς.
Στο πεδίο των θεσμών η χώρα οφείλει στον Τρικούπη τους αγώνες του για την ελευθερία και την εμπέδωση του κοινοβουλευτισμού. Υπερασπίσθηκε ανυποχώρητα την ελευθερία του λόγου και τα δικαιώματα της μειοψηφίας στην εκφορά πολιτικού λόγου και την άσκηση κριτικής. Στα πλαίσια αυτά πίστευε στην ανάγκη ισχυρής αντιπολιτεύσεως. Στον επιτάφιο λόγο που εξεφώνησε στην κηδεία του Κουμουνδούρου, έλεγε τα εξής αξιοσημείωτα:
«Απαραίτητος είναι η ύπαρξις κραταιάς αντιπολιτεύσεως, προς την εύρυθμον της Κυβερνήσεως της χώρας ενέργειαν, αλλά αντιπολίτευσις κραταιά, προϋποθέτει αρχηγόν αναμφίρρητον, έχοντα το κύρος εν τη Βουλή και εν τω Εθνει. Ο ιθύνων την αντιπολίτευση δεν προχειρίζεται διά επισήμου διορισμού, αλλά αναδεικνύεται διά της σιωπηράς και ομοθύμου του Εθνους και των αντιπροσώπων αυτού συναινέσεως».
Για τον Τρικούπη βασικό στοιχείο του εκσυγχρονισμού ήταν η λειτουργία των θεσμών. Με αυτή την έννοια, ο εκσυγχρονισμός αποκτούσε ένα σαφές περιεχόμενο. Νομίζω ότι αυτή ακριβώς η έννοια του εκσυγχρονισμού που βρίσκει τις ρίζες της στις βασικές θεωρητικές κατευθύνσεις του φιλελευθερισμού αποκτά στις μέρες μας ξεχωριστή σημασία και παύει να είναι ένα νεφέλωμα. Χωρίς αξιόπιστους και σταθερούς θεσμούς δεν υπάρχει εκσυγχρονισμός.
Πιστεύουμε ότι σήμερα, 100 χρόνια μετά τον θάνατό του, υπάρχει ένα θεσμικό έλλειμμα, με την έννοια της αποδυνάμωσης των θεσμών, οι οποίοι είτε υπολειτουργούν είτε δεν απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης και του σεβασμού των πολιτών, εξαιτίας της περιφρόνησής τους από την πολιτική εξουσία.
Η ενίσχυση των θεσμών είναι παρά ποτέ άλλοτε αναγκαία, τόσο για τη δημιουργία ενός σύγχρονου και αποδοτικού κράτους όσο και για την αντιμετώπιση των προκλήσεων των καιρών, οι οποίες είναι πολλές και ποικίλες.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο η κοινοβουλευτική δημοκρατία θα αποδώσει τους καρπούς που μπορεί να αποδώσει. Γιατί η κοινοβουλευτική δημοκρατία δεν είναι μόνο μια συγκεκριμένη μορφή πολιτεύματος. Είναι και ένα ευρύχωρο πολιτειακό πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορούν νόμιμα και άνετα να συντελούνται βαθύτατες πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις, οι οποίες θα κατασταλάζουν στην αποδοχή νέων θεσμών, ιδίως κοινωνικής πολιτικής, τόσο απαραίτητης στις μέρες μας.
Γιατί έτσι μόνο λειτουργεί η δημοκρατία. Η δημοκρατία ως πολιτική τέχνη της σύνθεσης.
Η εσωτερική πολιτική δεν οικοδομείται σε ένα στεγανό. Βρίσκεται σε στενή σχέση και επηρεάζεται από τις γενικότερες εξελίξεις. Και είναι αυτές που θέτουν όρια και δίνουν ευκαιρίες τις οποίες μια μικρή χώρα μπορεί να αναγνωρίσει έγκαιρα και να αξιοποιήσει ή να απεμπολήσει. Το σημειώνω αυτό, ακόμη και σε σχέση με την εποχή μας. Η Ελλάδα στις τελευταίες δεκαετίες δεν αναγνώρισε τις ευκαιρίες που της προσφέρθηκαν και συνεπώς δεν κατάφερε να τις αξιοποιήσει, με αποτέλεσμα να φορτωθεί δυσβάστακτα χρέη και να δει τη θέση της στο ευρωπαϊκό σύστημα να εξασθενίζει.
Η ιστορική παρουσία του Χαρίλαου Τρικούπη προσφέρει πολυτιμότατα μηνύματα για την εποχή της κρίσης που ζούμε.
Πρώτον, αναδεικνύει ότι η κοινότατη φράση «οι πολιτικοί είναι όλοι ίδιοι», δεν αποδίδει καθόλου την πραγματικότητα.
Δεύτερον, η προσήλωση στο καλό της πατρίδας, η σταθερότητα στις αρχές, η αψήφηση του «πολιτικού κόστους» και του «πολιτικάντικου υπολογισμού», ο σεβασμός στους θεσμούς και ο μακρόπνοος σχεδιασμός, σε συνδυασμό με τη σιδηρά βούληση για την εκτέλεσή του, είναι τα μόνα μέσα για την εθνική αναγέννηση· και τρίτον και σπουδαιότερον, η παρουσία του Τρικούπη και το έργο του αποδεικνύουν ότι οι Ελληνες, ακόμη και στις χειρότερες στιγμές μας, έχουμε δυνάμεις για να ανταποκριθούμε στις προκλήσεις των καιρών.
Ο κ. Δ. Αβραμόπουλος είναι δήμαρχος Αθηναίων και έδωσε το άρθρο αυτό για δημοσίευση από «Το Βήμα». Το κείμενο στηρίζεται σε ομιλία του στην Παλαιά Βουλή στα πλαίσια των εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Χαρίλαου Τρικούπη.
