Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τον θάνατο του Ιάκωβου Πολυλά. Γεννημένος στην Κέρκυρα το 1826, ο Πολυλάς συνιστά πολύπλευρη προσωπικότητα με έργο πολυδύναμο και δράση ποικίλη. Το όνομά του αναφέρεται κυρίως σε συνάρτηση με τον εθνικό ποιητή Διονύσιο Σολωμό. Εν τούτοις, η φετινή επέτειος παρέχει την αφορμή για μια επανεξέταση της πνευματικής του προσφοράς. Για την επανεξέταση αυτή ενώνουν τις δυνάμεις τους πανεπιστημιακοί και ερευνητές διαφορετικών επιστημονικών κλάδων και ποικίλων ενδιαφερόντων.
Ο Πολυλάς καταγόταν από επιφανή κερκυραϊκή οικογένεια η καταγωγή του όμως ανιχνεύεται στην Κωνσταντινούπολη. Ορισμένες οικογενειακές δυσκολίες δεν επέτρεψαν στον νεαρό Πολυλά να πραγματοποιήσει σπουδές στο εξωτερικό. Οπως επισημαίνει ο Λίνος Πολίτης, «μόνο κάπως αργά, το 1852-54, συνοδεύοντας την άρρωστη γυναίκα του έμεινε στη Νεάπολη και είχε την ευκαιρία να μελετήσει τη γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία», ιδιαίτερα δε τον Εγελο και τον Σίλερ, «από τους οποίους βαθύτατα επηρεάστηκε».
* Η «απαισία αποστασία»
Σταθμός στη ροή του βίου του Πολυλά, ο στενός του σύνδεσμος με τον, σχεδόν 30 χρόνια πρεσβύτερό του, ποιητή του «Πόρφυρα» και του «Κρητικού». Η σχέση είναι αμφίδρομη, αφού ο νεότερος Πολυλάς χρεώνεται σε έναν βαθμό την εξοικείωση του Σολωμού με τη γερμανική φιλοσοφία. Η επιρροή αυτή δεν κρίνεται από όλους θετικά. Χαρακτηριστικά μπορεί να αναφερθούν οι απόψεις του λογίου από τη Λευκάδα και παλαιού φίλου του Σολωμού Σπυρίδωνος Ζαμπελίου (1815-1881), οι οποίες διατυπώνονται στο γνωστό 88 σελίδων φυλλάδιό του «Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περί Ελληνικής ποιήσεως» που κυκλοφόρησε το 1859 και όπου γίνεται λόγος για «ομιχλώδη μυστικισμό» και η «αυτομόλησις του δημοτικού Υμνογράφου προς τον ετεροούσιον και αλλοτύπωτον Γερμανισμόν» χαρακτηρίζεται «απαισία αποστασία».
Το φυλλάδιο του Ζαμπελίου γράφεται ως αντίδραση στην έκδοση, την ίδια χρονιά των «Ευρισκομένων» του Σολωμού από τον Πολυλά, ιδίως δε τα «Προλεγόμενά» του. Στην εκδοτική αυτή πράξη οφείλει σήμερα ο Πολυλάς σε μεγάλο βαθμό την υστεροφημία του. «Χρωστούμε», γράφει ο Πολίτης, «στην αυταπάρνηση και στην άκρα ευσυνειδησία του μαθητή του [Σολωμού] Ιάκωβου Πολυλά ότι από τα ακατάστατα χειρόγραφα του ποιητή απήρτισε την πρώτη έκδοση των «Ευρισκομένων» μόλις δύο χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή (1859)». Ο Πολίτης χαρακτηρίζει την έκδοση «κριτικό μνημείο» και τα «Προλεγόμενα» «μία από τις πολυτιμότερες μαρτυρίες που έχουμε για την ποίηση και την προσωπικότητα του Σολωμού».
Η σύνθεση των «πολυτίμων συντριμμάτων» του έργου του Σολωμού από τον Πολυλά δεν συνετέλεσε μόνο στο να γνωρίσουν οι Ελληνες τον εθνικό τους ποιητήΩ υπήρξε και οδηγός για τη μεταγενέστερη χρηστική έκδοση του Πολίτη (Ικαρος, 1948-60). «Οχι μόνο οι εκδόσεις, αλλά και οι αισθητικές μελέτες για το έργο του Σολωμού έγιναν κυρίως με βάση την έκδοση Πολυλά», σημείωνε σε παλαιότερο άρθρο του στη «Νέα Εστία» ο Γ. Γ. Αλισανδράτος.
Ηταν η έκδοση των «Αυτογράφων Εργων» του Σολωμού από τον Λίνο Πολίτη που οδήγησε στην «αποσύνθεση» της έκδοσης του Πολυλά και έδωσε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να έχει αντίληψη της εργασίας και των επιλογών του. Η «ανασύνθεση» του έργου του Σολωμού επιχειρήθηκε τελικά 12 χρόνια μετά τον θάνατο του Πολίτη, το 1994, από τον Στυλιανό Αλεξίου («Ποιήματα και πεζά», Στιγμή). Ο τελευταίος αναθεώρησε τόσο την έκδοση του Πολυλά όσο και του Πολίτη, προκαλώντας φιλολογικές συζητήσεις που συνεχίζονται.
Οπως είναι φανερό, το όνομα του Πολυλά ανακύπτει αργά ή γρήγορα στις συζητήσεις για τον Σολωμό εν τούτοις η πνευματική του δραστηριότητα είναι πολύ ευρύτερη. Ο Παναγιώτης Μουλλάς εκφράζει τον θαυμασμό του για τον κριτικό ΠολυλάΩ υπενθυμίζει τον «εγελιανό χαρακτήρα της σκέψης του», που εστιάζεται στα μεγάλα αναστήματα της λογοτεχνίας (όπως ο Σαίξπηρ, ο Δάντης, ο Ομηρος)Ω επισημαίνει την επιρροή του στους μεταγενέστερους (στους «επιγόνους», όπως τους ονομάζει), ξεχωρίζοντας την περίπτωση του Γιάννη Αποστολάκη. Πλάι όμως στον εκδότη και κριτικό Πολυλά υπάρχει ο λογοτέχνης και ο μεταφραστής. Ποιητής σονέτων (όπως ο «Ερασιτέχνης»), αλλά προς το τέλος της ζωής του και συγγραφέας τριών ηθογραφικών διηγημάτων («Ενα μικρό λάθος», «Η συγχώρεσις», «Τα τρία φλωριά») επηρεασμένων από το πνευματικό κλίμα της Αθήνας τη δεκαετία του 1890: κατέστη, άλλωστε, την περίοδο εκείνη ένα είδος συνδέσμου μεταξύ της Επτανησιακής Σχολής και των κύκλων των γραμμάτων της πρωτεύουσας.
* Προδρομικές αντιλήψεις
Αξιόλογο είναι όμως και το μεταφραστικό έργο του Πολυλά, το οποίο περιλαμβάνει την «Τρικυμία» και τον «Αμλετ» του Σαίξπηρ, αλλά και την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια» του Ομήρου. Ενας νεότερος φιλόλογος, ο Ευριπίδης Γαραντούδης, εκτιμά ότι ο Πολυλάς υπέστη τις συνέπειες του δημοτικισμού, εξαιτίας του οποίου κατακρίθηκε για το γλωσσικό μείγμα, την τεχνητή του γλώσσα, πάντρεμα δημοτικής και στοιχείων της καθαρεύουσας, που είχαν περάσει στην καθομιλουμένη και τα οποία υιοθέτησε. Ο Γαραντούδης εκτιμά ότι η άμβλυνση της ορμής του δημοτικισμού μάς επιτρέπει να δούμε με νηφαλιότερο πνεύμα τον Πολυλά, να αναγνωρίσουμε την προδρομικότητα των γλωσσικών του αντιλήψεων και να «ξανα-ανακαλύψουμε» τις μεταφράσεις του, ιδίως αυτές του Ομήρου, που βγαίνουν σήμερα μάλλον κερδισμένες σε σχέση με αυτές των Πάλλη, Εφταλιώτη ή Καζαντζάκη – Κακριδή.
Προδρομική χαρακτηρίζει και η Μαρία Τσούτσουρα, πανεπιστημιακός επίσης της νεότερης γενιάς, την «ευρεία αντίληψη» του Πολυλά «για την εξέλιξη των νέων ελληνικών γραμμάτων, που δεν παρέβλεπε τη συγκριτικά και ιστορικά τεκμηριωμένη αφομοίωση των αρχαίων ούτε των νεότερων δυτικών δασκάλων, ούτε την αξιοποίηση του λαϊκού θησαυρού, αλλά ζητούσε την ευγενή τους συγχώνευση σε ένα νέο γλωσσικό όργανο». Η προδρομικότητα όμως αντανακλάται και στο γεγονός ότι «η άκρα συνθετική αντίληψη με την οποία ο Ιάκωβος Πολυλάς προσέγγισε και σπούδασε την ελληνική γλώσσα είναι προϊόν ατομικής κυρίως προσπάθειας και προσήλωσης: συμβαίνει σε ένα στενό κύκλο λογίων στο περιθώριο της επίσημης Ελλάδας, ανεξάρτητη από τα όποια μορφωτικά ιδρύματα ή εκπαιδευτικούς οργανισμούς, μολονότι η ίδρυση ενός πνευματικού φορέα αποτελούσε πάγιο όραμά τους».
Εν τούτοις, ο Πολυλάς είναι ανεξάντλητος. Εκδότης εφημερίδων, όπως τα έντυπα «Ο Κώδων» και «Ρήγας ο Φεραίος», αλλά και πολιτικός. Από το 1869 ως το 1879 εξελέγη βουλευτής πέντε φορές. Βασικό χαρακτηριστικό της σκέψης του, η πεποίθηση, όπως επισημαίνει ο Περικλής Παγκράτης, ότι τα Επτάνησα πρέπει να αφομοιωθούν με την Ελλάδα.
Συνοψίζοντας τους προβληματισμούς γύρω από το πρόσωπο του Πολυλά, ο Γιάννης Δάλλας επισημαίνει ότι ζητούμενο σήμερα είναι μια σφαιρική παρουσίαση της πνευματικής του προσωπικότητας. Συναφές με τις ανάγκες μιας τέτοιας προσέγγισης είναι και το βιβλιογραφικό αίτημα μιας έκδοσης του έργου του που να διαδεχθεί αυτήν του Γ. Βαλέτα («Απαντα τα λογοτεχνικά και κριτικά», δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη, Αθήνα 1959). Ο Δάλλας καταλήγει υπογραμμίζοντας ότι στόχος είναι μια ζωντανή, κριτική ανάγνωση του πολυσχιδούς έργου του Πολυλά, που να απέχει από την αγιογραφία.
ΕκδότηςΩ κριτικόςΩ λογοτέχνηςΩ μεταφραστήςΩ δημοσιογράφοςΩ πολιτικός. Δεν είναι απαραίτητο να επισημάνει κανείς κάτι που φαίνεται αυτονόητο: ο Ιάκωβος Πολυλάς (1826-1896) φέρει ποικίλες ιδιότητες. Το ευρύτατο φάσμα της δραστηριότητάς του επιχειρεί να καλύψει το τριήμερο επιστημονικό συνέδριο, το οποίο είναι αφιερωμένο στην προσωπικότητα και στο έργο του και ξεκινά στην Κέρκυρα την Παρασκευή. Συνδιοργανωτές το Ιόνιο Πανεπιστήμιο και το περιοδικό «Πόρφυρας» με αρωγούς το ΥΠΠΟ, τον Δήμο Κερκυραίων και την Ιονική Τράπεζα.
Ο «Πόρφυρας», όπως υπενθυμίζει διακριτικά ο ένας από τους διευθυντές του περιοδικού, ο Περικλής Παγκράτης (ο άλλος είναι ο Δημ. Κονιδάρης), χρεώνεται (πάλι με τη συνδρομή του δήμου της νήσου των Φαιάκων) και την οργάνωση μιας διημερίδας αφιερωμένης στον Πολυλά, η οποία πραγματοποιήθηκε στα μέσα Ιουλίου. Τα δύο συνέδρια (ιδίως δε αυτό που ξεκινά στο τέλος της εβδομάδας όντας πλούσιο σε συμμετοχές) έρχονται να αποτίσουν φόρο τιμής στον Πολυλά σε μια χρονιά πλήρη επετείων. Οπως επισημαίνει ο Παναγιώτης Μουλλάς, ο οποίος θα δώσει την εναρκτήρια ομιλία του συνεδρίου (τίτλος: «Ιάκωβος Πολυλάς – Πανοραμική θέα»), ο Πολυλάς επισκιάστηκε κάπως σε μια χρονιά όπου, ανάμεσα στα άλλα, μας απασχόλησαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1896, ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο Κ. Γ. Καρυωτάκης και ο Σπυρίδων Τρικούπης.
Το συνέδριο αναπτύσσεται σε πέντε ενότητες: «Ο εκδότης και ο κριτικός»Ω «Ο Πολυλάς και η σολωμική σχολή»Ω «Ο μεταφραστής»Ω «Ο πολιτικός στοχαστής»Ω «Ο δημιουργός». Αν είναι ευρύ το φάσμα των αντικειμένων των διαλέξεων, εξίσου διευρυμένη είναι και η εκπροσώπηση των ομιλητών (που ανήκουν σε διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους, αλλά και σε διαφορετικές γενεές). Την πρώτη μέρα, στο πλαίσιο της γενικής θεώρησης του έργου του Πολυλά, της ομιλίας του Π. Μουλλά έπεται η διάλεξη του Παναγιώτη Νούτσου για τον Πολυλά ως πολιτικό διανοούμενο. Τις επόμενες ημέρες θα πραγματοποιήσουν εισηγήσεις οι: Ερατοσθένης Καψωμένος, Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Γιώργος Κεντρωτής, Γ. Γ. Αλισανδράτος, Περικλής Παγκράτης, Ευριπίδης Γαραντούδης, Θεόδωρος Παππάς, Κ. Γ. Κασίνης, Δημήτρης Πολυχρονάκης, Μαρία Τσούτσουρα, Pierre de Broche des Combes, Θεοδόσης Πυλαρινός, Δημήτρης Αγγελάτος, Ιφιγένεια Τριάντου, Σπύρος Καββαδίας, Γιώργος Ανδρειωμένος.
Οπως επισημαίνει ο πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής Γιάννης Δάλλας, η οργάνωση του συνεδρίου προσπάθησε να καλύψει, κατά το δυνατόν, τις ποικίλες ιδιότητες του Πολυλά. Από το άλλο μέρος, όμως, οι οργανωτές προσπάθησαν να αποφύγουν τη σιωπηρή «διολίσθηση» του συνεδρίου από τον Πολυλά στον Διονύσιο Σολωμό. Και αυτό γιατί ως εκδότης των «Ευρισκομένων», ο Πολυλάς είναι στενά, στενότατα συνδεδεμένος με τον ποιητή των «Ελεύθερων Πολιορκημένων»: η συζήτηση για τον ένα είναι εύκολο να μετατοπισθεί στον άλλο. Εν τούτοις, τόσο ο Δάλλας όσο και ο Παγκράτης δεν αρνούνται ότι το συνέδριο της Κέρκυρας αποτελεί και ένα είδος «προοιμίου» για το 1998, που θα είναι, βεβαίως, έτος Σολωμού, δεδομένης της επετείου για τα 200 χρόνια από τη γέννησή του.
