Το πάθος του συλλέκτη

Ανθρωπος χαμηλών τόνων (για να χρησιμοποιήσουμε και έναν όρο της μόδας αυτές τις ημέρες), η Ντόλλη Γουλανδρή προτιμάει να μη μιλάει για τον εαυτό της. Ανθρωπος με το γνώθι σαυτόν (άλλο σπάνιο χάρισμα στις ημέρες μας), η Ντόλλη Γουλανδρή προτιμάει να μένει στα μετόπισθεν και να δέχεται τη γνώμη των αρχαιολόγων συνεργατών της σε ό,τι αφορά το Μουσείο ή τη Συλλογή της των Κυκλαδικών. Θα πρέπει όμως να είναι και άνθρωπος με πάθος, μεθοδικότητα και επιμονή, χαρίσματα δυσδιάκριτα σε αυτήν την κυρία με το λαμπερό καλοσυνάτο χαμόγελο που ευκολότερα θα περίμενε να δει κάποιος στην παρουσίαση της συλλογής της Channel παρά στη Συλλογή κυκλαδικών ή νεολιθικών αγγείων.

Ντόλλη Γουλανδρή

όνος παλιάς εφοπλιστικής οικογένειας, η Ντόλλη Κουμαντάρου γνώρισε τον Νίκο Γουλανδρή μετά τον πόλεμο, στην Αμερική, και παντρεύτηκαν το 1948. Η ζωή της θα κυλούσε σε προκαθορισμένα μονοπάτια μεταξύ Λονδίνου, Νέας Υόρκης, Γκσταντ και λίγου Παρισιού, αν μερικά χρόνια αργότερα δεν είχε την τύχη, και μαζί της και εμείς, να γνωρίσει στην Αθήνα τον πληθωρικό ανασκαφέα της Βραώνας, τον αείμνηστο Γιάννη Παπαδημητρίου. Οι διηγήσεις του για τα ευρήματα στον ιερό τόπο της Αρτέμιδος έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στο ξύπνημα του ενδιαφέροντος της νέας γυναίκας για τα αρχαία. Ετσι ξεκίνησε μια μικρή συλλογή αρχαίων και εκείνος, βλέποντας το ενδιαφέρον της, της εξηγούσε τι να πάρει και τι όχι. Οταν είχε μαζέψει καμιά 40ριά αντικείμενα, την βοήθησε να αποκτήσει μιαν άδεια συλλέκτου. Με αυτήν στο χέρι, η μικρή ως τότε συλλογή πλούτιζε συστηματικά πια. Ωσπου μια μέρα που βρέθηκε στην Ηρακλειά ανακάλυψε τα Κυκλαδικά και απέκτησε το πρώτο της ειδώλιο. Ενθουσιασμένη το έφερε να το δείξει στον Παπαδημητρίου ο οποίος… δεν συμμερίστηκε τον ενθουσιασμό της.

«Του Παπαδημητρίου δεν του άρεσε καθόλου και είπε πως έπρεπε να αγοράζω καλά κομμάτια, κλασικά. Απογοητεύτηκα αλλά είπα πως για να το λέει θα ‘χει δίκιο. Ξανάφυγα για τις Κυκλάδες και γύρισα με άλλα Κυκλαδικά», θυμάται η κ. Γουλανδρή. «Παρ’ όλα όσα ώφειλα στον Παπαδημητρίου, εμένα μου άρεσε αυτή η τέχνη με την σχεδόν απόλυτη αφαίρεση και, καθώς δεν ήμουν αρχαιολόγος και δεν είχα τις απαραίτητες γνώσεις, αισθανόμουν μεγαλύτερη οικειότητα μπροστά στις λιτές μορφές των ειδωλίων που ακόμη και σήμερα δεν ξέρουμε ούτε γιατί είχαν γίνει ούτε τι αντιπροσώπευαν. Αυτά τα αρχαία ήταν κοντύτερα σε πράγματα πιο γνώριμα σε μένα, όπως η σύγχρονη τέχνη». Τόσο απλά άρχισε μία από τις σημαντικότερες Συλλογές Κυκλαδικών στον κόσμο.

* Ο πρώτος


Κατάλογος

Ετσι, καθώς τα έργα της Συλλογής πολλαπλασιάζονταν, ο Παπαδημητρίου που εξακολουθούσε να μην καταλαβαίνει τι εύρισκε η προστατευόμενή του στα Κυκλαδικά, της είπε μια μέρα εν είδει παραχωρήσεως πως μια και επιμένει θα της γνωρίσει έναν νέο αρχαιολόγο ο όποιος θαυμάζει αυτήν την τέχνη όπως και εκείνη. Ετσι γνώρισε τον σημερινό καθηγητή κ. Χρήστο Ντούμα και τότε άρχισε η καταγραφή και η μελέτη της Συλλογής για να βγει το 1967 ο πρώτος Κατάλογος. Η πρώτη έκθεση έγινε μία δεκαετία αργότερα. Το 1978, στο Μουσείο Μπενάκη, οργανώθηκε με την προτροπή του Γιώργου Δασκαλάκη που ήταν τότε πρόεδρος του ΕΟΤ η έκθεση των Κυκλαδικών της Συλλογής Γουλανδρή. Χάρη στον ενθουσιασμό με τον οποίο αγκάλιασε την ιδέα ο Λάμπρος Ευταξίας και ο πολύ νέος τότε διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη Αγγελος Δεληβορριάς, η πρώτη παρουσίαση της Συλλογής γνώρισε τεράστια επιτυχία. Για το στήσιμο της έκθεσης, που έγινε με εντελώς πρωτοποριακό τρόπο, η κ. Γουλανδρή έφερε ειδικούς του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης.

Πρόεδρος της Δημοκρατίας ήταν τότε ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο οποίος επισκέφθηκε την έκθεση μαζί με τον αμερικανό αρχιτέκτονα Ι.Μ. Pei. Ο Πέι ενθουσιάστηκε, είχε μόλις κτίσει τη νέα πτέρυγα της Εθνικής Πινακοθήκης της Ουάσιγκτον και μια και δυο τηλεφώνησε στον τότε διευθυντή της Πινακοθήκης Carter Brown να φροντίσει με κάθε τρόπο για την έκθεση της Συλλογής εκεί. Ηταν η εποχή όπου τα αρχαία έφευγαν με μεγάλη δυσκολία από την Ελλάδα. Τελικά, η Συλλογή πήγε στην Ουάσιγκτον με την προοπτική να μείνει τρεις μήνες. Η επιτυχία ήταν τεράστια. Ο χρόνος της εκθέσεως διπλασιάστηκε.

* Παγκόσμια


περιήγηση

Οταν η Συλλογή γύρισε στην Αθήνα, την ζήτησαν οι Ιάπωνες. Η Ντόλλη Γουλανδρή δέχθηκε με μισή καρδιά. «Νόμιζα πως δεν θα καταλάβαιναν τίποτε. Είναι τόσο διαφορετική αυτή η τέχνη από τη δική τους», λέει τώρα γελώντας. Κάθε άλλο. Τα έργα των Κυκλαδιτών της 3ης χιλιετίας σάρωσαν στη μακρινή Ιαπωνία. Πρώτα στο Τόκιο και μετά στο Κιότο. Τα Κυκλαδικά γύρισαν πίσω για να ξαναφύγουν για το Χιούστον, μετά τις Βρυξέλλες, το Λονδίνο, το Παρίσι. Η Συλλογή σε ελάχιστο χρονικό διάστημα είχε γίνει παγκοσμίως γνωστή και… διάσημη. Δεν ήταν δυνατόν πια να φυλάσσεται σε ένα διαμέρισμα της Αθήνας. Χρειαζόταν μια μόνιμη στέγη. Ετσι αποφασίστηκε να κτιστεί το Μουσείο στην οδό Νεοφύτου Δούκα που εγκαινιάστηκε πριν από δέκα χρόνια, στις αρχές του 1986. Θα έλεγε κάποιος πως χαρίζοντας η Ντόλλη Γουλανδρή ένα Μουσείο και μια διάσημη Συλλογή στην Αθήνα θα μπορούσε να επαναπαυτεί στις δάφνες της. Κάθε άλλο.

Ο πρόωρος θάνατος του Νίκου Γουλανδρή την έριξε με ακόμη μεγαλύτερο πάθος στο έργο που πριν από λίγες δεκαετίες είχε ξεκινήσει με έναν αφελή και απλοϊκό ενθουσιασμό. Γρήγορα κατάλαβε πως ένα μουσείο είναι ένα ζωντανό κύτταρο που πρέπει να τροφοδοτείται συνεχώς και να είναι συνεχώς παρόν στην κοινωνία και στην πνευματική ζωή ενός τόπου. Και ένα μουσείο δεν αρκεί να τροφοδοτείται αλλά πρέπει και να τροφοδοτεί την πνευματική ζωή του τόπου. Ετσι συνεχίστηκαν οι αγορές έργων στο εξωτερικό και ο επαναπατρισμός τους και πλουτίστηκε όχι μόνο η Συλλογή των Κυκλαδικών αλλά και η Συλλογή των Ιστορικών Χρόνων με σπάνια έργα. Παράλληλα, αναγνωρίζοντας το μέγεθος του έργου που είχε ξεκινήσει αυτή η επίμονη γυναίκα, και άλλοι συλλέκτες σκέφτηκαν να δωρίσουν έργα από τις συλλογές τους για να εμπλουτίσουν το νέο μουσείο. Από τους πρώτους ο Λάμπρος Ευταξίας δώρισε μερικές δεκάδες σημαντικά αγγεία των Αρχαϊκών και Κλασικών Χρόνων, μερικά από αυτά μοναδικά. Λίγο αργότερα ήρθε η Συλλογή Πολίτη. Ηταν «η έκπληξη» που της φύλαγε, όπως της έλεγε ο Κ. Πολίτης, και αποκαλύφθηκε με τη διαθήκη του.

* Εκθέσεις


και διαλέξεις

Ο εμπλουτισμός όμως ενός μουσείου με έργα δεν πρέπει να είναι και ο μοναδικός του στόχος, πιστεύει η κ. Γουλανδρή. Ετσι οργανώθηκαν τα εκπαιδευτικά προγράμματα για τις επισκέψεις των σχολείων και τα παιδικά εργαστήρια στο υπόγειο του Κυκλαδικού Μουσείου, με σκοπό να γνωρίσουν από νωρίς τα παιδιά αυτή τη μοναδική τέχνη και ιδίως να την προσεγγίσουν μέσα από το παιχνίδι και τις κατασκευές.

Ταυτόχρονα οργανώθηκε ο προγραμματισμός θεματικών εκθέσεων, όχι πάντα αναγκαστικά αρχαιολογικών αλλά σχεδόν πάντοτε πολύ επιτυχημένων. Και βεβαίως καθιερώθηκαν οι διαλέξεις της Δευτέρας με εκλεκτούς ομιλητές. Οι διαλέξεις αυτές γνώρισαν τέτοια επιτυχία που έγιναν πια θεσμοί και πολύ συχνά η αίθουσα διαλέξεων του Κυκλαδικού Μουσείου γεμίζει ασφυκτικά.

Διαλέξεις, εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα είναι η μια πλευρά δραστηριοτήτων αυτού του μοναδικού στον κόσμο Μουσείου. Υπάρχει και μια άλλη, αυστηρά επιστημονική και λιγότερο γνωστή. Εδώ και μερικά χρόνια το Μουσείο έχει ξεκινήσει με τον καθηγητή Ντούμα τη δημιουργία του Corpus των Κυκλαδικών με την καταγραφή όλων των έργων Κυκλαδικής Τέχνης από όλο τον κόσμο. Είναι ένα τεράστιο έργο που απαιτεί εκτός των άλλων και χρόνο και το οποίο στηρίζουν οικονομικά, εκτός του Ιδρύματος Νικολάου Γουλανδρή, η Αρχαιολογική Εταιρεία και το Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ηδη όμως το πρόγραμμα εκδηλώσεων του Μουσείου για τη χρονιά που μας έρχεται προμηνύεται ενδιαφέρον και, γιατί όχι, συναρπαστικό. Θα γίνει μια μεγάλη έκθεση με τα ευρήματα των Αρχανών που έφερε στο φως η ανασκαφή του Γιάννη και της Εφης Σακελλαράκη, ενώ, ακολουθώντας την πεποίθηση της Ντόλλης Γουλανδρή πως ένα αρχαιολογικό μουσείο μπορεί να συμμετέχει και στην καλλιτεχνική πρωτοπορία, ετοιμάζεται μια έκθεση με έργα της Χρύσας. Είναι μια σειρά από έργα εμπνευσμένα από τα Κυκλαδικά που είχε κάνει η Χρύσα σε γύψο και τώρα τα δουλεύει σε μάρμαρο. «Μπορεί να μην είναι αρχαία. Είναι όμως τόσο κοντά στο πνεύμα των Κυκλάδων, όπως εμπνευσμένα από την κυκλαδίτικη παράδοση είναι και μερικά από αυτά που θα μας τραγουδήσει η Dame Gwyneth Jones, την ερχόμενη Παρασκευή στο Μέγαρο Μουσικής», λέει γελώντας η Ντόλλη Γουλανδρή.

* Επιστημονική


πειθαρχία

Αν θελήσει κάποιος να εξηγήσει το φαινόμενο «Ντόλλη Γουλανδρή», γιατί για φαινόμενο πρόκειται, θα πρέπει να αναγνωρίσει ότι το αρχικό της απλοϊκό πάθος δεν χαρακτηρίστηκε ποτέ από ερασιτεχνισμό. Από μια στιγμή και ύστερα είδε τη Συλλογή της σαν έργο και κατάλαβε πως το πάθος του συλλέκτη πρέπει να ενταχθεί σε επιστημονική πειθαρχία. Ενα από τα μυστικά της επιτυχίας της κ. Γουλανδρή είναι πως είναι πιστή φίλη και καλή συνεργάτις. Και κυρίως πως ξέρει να συνδυάζει τα δύο αυτά γνωρίσματα προκειμένου να επιτύχει τον σκοπό της.

Ετσι ο καθηγητής Ντούμας, που παραμένει από τα πρώτα βήματα τής τότε άπειρης συλλέκτριας ένας στενός συνεργάτης της, είναι σήμερα επιστημονικός σύμβουλος του Μουσείου για τα θέματα Κυκλαδικής Τέχνης, όπως επιστημονικός σύμβουλος είναι και η καθηγήτρια Λίλα Μαραγκού για το Τμήμα Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης.

Καθώς σήμερα το Μουσείο έχει κλείσει μια δεκαετία γόνιμης ζωής στην Αθήνα, η κ. Γουλανδρή θα πρέπει να αισθάνεται ικανοποίηση. Πριν από δέκα χρόνια, δεν είχε βέβαια φανταστεί μια τέτοια ραγδαία επιτυχία, αλλά ούτε είχε υποψιαστεί τη δουλειά που την περίμενε. Παραδέχεται ότι τότε νόμιζε πως κτίζοντας το Μουσείο και βάζοντας μέσα τη Συλλογή είχε τελειώσει. Μόλις τότε όμως άρχιζε η σκληρή δουλειά που δεν λέει να τελειώσει, αν θέλει το Μουσείο να μην καταλήξει σε ένα εκθετήριο αρχαίων αντικειμένων. Και αυτό είναι το μόνο πράγμα που δεν θέλει η Ντόλλη Γουλανδρή.

Από όλες τις δραστηριότητες του Μουσείου στη δεκαετία που πέρασε ποια είναι εκείνη που η ίδια θεωρεί την πιο επιτυχημένη; Πιστεύει ότι η Νεολιθική Εκθεση που οργανώθηκε και ο Κατάλογος που εκδόθηκε γι’ αυτήν είναι η πιο καλή και επιστημονική δουλειά του Μουσείου και εκφράζει περισσότερο και πληρέστερα το πνεύμα που το διέπει. Στο πνεύμα των Κυκλάδων

Μια μεγάλη κυρία της όπερας, η Ντέιμ Γκουίνεθ Τζόουνς (φωτογραφία), θα τραγουδήσει στο Μέγαρο Μουσικής, την Παρασκευή, 8.30 μ.μ., με την ευκαιρία του εορτασμού των δέκα χρόνων λειτουργίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή. Η καλλιτέχνιδα θα ερμηνεύσει ένα ιδιαίτερα απαιτητικό πρόγραμμα με άριες από τις όπερες «Μάκβεθ» του Βέρντι, «Τουραντότ» του Πουτσίνι, «Η Αριάδνη στη Νάξο» και «Ηλέκτρα» του Ρίχαρντ Στράους, «Τανγχόιζερ» του Βάγκνερ, καθώς και λίντερ των Βάγκνερ και Ρ. Στράους. Στο πιάνο θα την συνοδεύσει ο Τομ Κρίστοφ.