Πριν από ογδόντα χρόνια, στις 17 Ιουλίου 1936, τα πρώτα νέα έφταναν στη Μαδρίτη, στα επιτελεία της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου (Σοσιαλιστές + Αριστεροί Ρεπουμπλικάνοι + Κομμουνιστές + Καταλανοί Αυτονομιστές + διάφοροι αριστεροί + συνδικαλιστικές ενώσεις), που είχε προέλθει από τις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1936. Στο Ισπανικό Μαρόκο, στα Κανάρια Νησιά, και πολύ σύντομα και στη μητροπολιτική Ισπανία, μονάδες στρατού είχαν στασιάσει. Επειτα από τα πρώτα εικοσιτετράωρα, οπότε επικράτησε μια κάποια αβεβαιότητα ως προς το ποιος είχε το πάνω χέρι πού, σύντομα η χώρα βρέθηκε χωρισμένη περίπου στα δύο, με την κυβέρνηση να κρατά ωστόσο υπό τον έλεγχό της τη Μαδρίτη, την Καταλονία, το Λεβάντε και τη Χώρα των Βάσκων. Αυτό το γεωγραφικό «κόψιμο στα δύο» αντανακλούσε, άλλωστε, εν πολλοίς και τον αντίστοιχο κοινωνικό και πολιτικό διχασμό της χώρας.
Για περίπου τρία χρόνια, έως την άνοιξη του 1939, η Ισπανία θα σπαράσσεται από έναν εξαιρετικά αιματηρό εμφύλιο πόλεμο, ο οποίος μάλιστα θα έχει πρωτοφανή διεθνή αντίκτυπο και αντίστοιχες προεκτάσεις. Δεν είναι, βέβαια, εδώ ο κατάλληλος χώρος για να εξιστορηθούν τα γεγονότα της περιόδου 1936-39. Αλλωστε, είναι λίγο-πολύ γνωστά. Κάποιες δευτερεύουσες ίσως -αλλά χαρακτηριστικές, θέλω να πιστεύω –πτυχές και στιγμές της αδελφοκτόνας αυτής σύγκρουσης έχουν, ωστόσο, το ενδιαφέρον τους.
Είναι γνωστό ότι ως υποστηρικτές της δοκιμαζόμενης Ισπανικής Δημοκρατίας στην Ισπανία βρέθηκαν και ουκ ολίγοι συγγραφείς: ο Αντρέ Μαλρώ, ο Ερνεστ Χέμινγκγουεϊ, ο Τζωρτζ Οργουελ, ο Αρθουρ Καίσλερ, ο Στήβεν Σπέντερ, ο Γ.Χ. Ωντεν, και άλλοι. Από την πένα τους βγήκαν γνωστά και πολυδιαβασμένα έργα με θέμα τον Ισπανικό Εμφύλιο: «Για ποιον χτυπά η καμπάνα;», «Η ελπίδα», «Φόρος τιμής στην Καταλονία», «Ισπανική διαθήκη» κ.ά. Στους περισσότερους από αυτούς τους συγγραφείς, όσα είδαν και όσα έζησαν στην Ισπανία θα λειτουργήσουν σε δύο επίπεδα. Σε πρώτο χρόνο και σε πρώτο επίπεδο, στο μέτρο που οι συγκρούσεις στα πεδία των μαχών μαίνονταν, όλοι τους θα εξυμνήσουν την ηρωική αντίσταση των Δημοκρατικών και θα εκθειάσουν το πνεύμα της διεθνιστικής αλληλεγγύης, αυτό που είχε άλλωστε οδηγήσει και τους ίδιους –μαζί με χιλιάδες άλλους –στην Ισπανία. Σε ένα δεύτερο επίπεδο ωστόσο, μετά το τέλος του πολέμου στην Ισπανία, αλλά κυρίως μετά τις «δίκες» της Μόσχας, τις εκκαθαρίσεις της περιόδου 1937-39 και το επαίσχυντο Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ της περιόδου 1939-41, οι περισσότεροι από αυτούς τους συγγραφείς (Μαλρώ, Καίσλερ, Οργουελ, Σπέντερ) θα εξελιχθούν σε σφοδρούς πολέμιους των κομμουνιστικών καθεστώτων και πρακτικών. Απ’ ό,τι φαίνεται λοιπόν, σε αυτήν τη μεταστροφή τους, ή μάλλον σε αυτήν την απόφασή τους να παραμείνουν πιστοί στα ανθρωπιστικά και δημοκρατικά ιδεώδη της αριστεράς, σημαντικό ρόλο έπαιξαν και όσα είδαν, κατάλαβαν και συνειδητοποίησαν κατά την παραμονή τους στην Ισπανία, εκεί όπου συχνά στόχος των υπό κομμουνιστικό έλεγχο ένοπλων ομάδων και μονάδων ήταν πρωτίστως οι ετερόδοξοι και «αντιφρονούντες» αριστεροί.
Ξεφεύγοντας, ωστόσο, για λίγο από τον ζόφο του εμφυλίου πολέμου, των φασιστικών θηριωδιών και των σταλινικών εκκαθαρίσεων, θα άξιζε ίσως να αναφερθούν και κάποια λιγότερο γνωστά περιστατικά που συνδέονται με τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, σαν αυτά που οι Γάλλοι αποκαλούν συνήθως anectodes.
- Η επίθεση των Εθνικιστών στη Μαδρίτη, τον Οκτώβριο του 1936, θα υλοποιούνταν από τέσσερις στρατηγούς επικεφαλής αντίστοιχων μονάδων (εξ ου και το γνωστό αντιφασιστικό τραγούδι «Quatre généraux félons […] Nous les penderons»). Οταν, λοιπόν, ρωτήθηκε ο στρατηγός Μόλα ποια από τις τέσσερις φάλαγγες θα ήταν αυτή που θα έδινε το καίριο χτύπημα, λέγεται ότι απάντησε με νόημα «η πέμπτη» (φάλαγγα), εννοώντας την εξέγερση που θα ξεσπούσε στην πόλη από τους οπαδούς των Εθνικιστών. Ετσι κάπως λοιπόν, καθιερώθηκε η έκφραση «πέμπτη φάλαγγα» ως δηλωτική του εσωτερικού εχθρού, της εκ των ένδον υπονόμευσης μιας πολεμικής ή άλλης προσπάθειας.
- Τα μέλη της φασιστικής οργάνωσης Φάλαγγα είχαν ως συνωμοτικό σημείο αναγνώρισης μεταξύ τους τη λέξη café. Εκ πρώτης όψεως εντελώς αθώα, ήταν ουσιαστικά ακρωνύμιο του (εξ)εγερτηρίου συνθήματος Camaradas! Arriba Falange Espanola. Ετσι, σε ένα δείπνο, λίγες μέρες πριν από την εξέγερση, ο οικοδεσπότης ρωτούσε απορημένος τι έπαθαν κάποιοι νεαροί και, ενώ ακόμη σερβιριζόταν το ψάρι, ζητούσαν… καφέ!
- Τέλος, πιο γνωστή είναι νομίζω η στιχομυθία μεταξύ του γερμανού πρέσβη στο Παρίσι και του Πικάσο. Οταν είδε την «Γκερνίκα», εμβληματικό έργο του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου και ειδικότερα της μοίρας των αμάχων κατά τη διάρκειά του, ο πρέσβης ρώτησε τον ζωγράφο: «Εσείς το κάνατε αυτό;». Για να λάβει την πληρωμένη απάντηση: «Οχι. Εσείς».
Και βέβαια, με τούτα και μ’ εκείνα, ας μην ξεχνάμε πως πάντα οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι οι πιο ανελέητοι. Κάτι ξέρουμε άλλωστε κι εμείς από αυτά, ζώντας σε μια χώρα όπου ακόμα και σήμερα, σχεδόν έπειτα από εβδομήντα χρόνια, αναρωτιέται συχνά κανείς αν οι πληγές του δικού μας εμφύλιου, τουλάχιστον στα πεδία του συλλογικού ασυνείδητου και του συλλογικού φαντασιακού, έχουν κλείσει οριστικά.
Ο κ. Ανδρέας Παππάς είναι επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
