Δ. Ν. Μαρωνίτης: ο κλασικός φιλόλογος και o μεταφραστής

Δύο είναι οι όψεις της αρχαιογνωστικής ενασχόλησης του Δ. Ν. Μαρωνίτη (ΔΝΜ). Αρχικά συντάσσει δύο εξαιρετικές μελέτες για τον Ηρόδοτο και τον Ομηρο και στη συνέχεια στρέφεται πλησίστιος στη μετάφραση των δύο αγαπημένων συγγραφέων του. Το ξεκίνημά του από τον Ηρόδοτο οφείλεται, υποθέτω, στον δάσκαλό του Ι. Θ. Κακριδή, ο οποίος και προλογίζει με τα καλύτερα λόγια την έκδοση «Ηροδότου Ιστορίαι» (Γκοβόστης, 1964). Στην έκδοση αυτή ο ΔΝΜ μεταφράζει το 1ο βιβλίο («Κλειώ»), συντάσσει μια Εισαγωγή 120 σελίδων και Σχόλια 41 σελίδων. Πιθανότατα πρόκειται για επεξεργασμένη μορφή της Διατριβής για Υφηγεσία (1964). Αυτή η Εισαγωγή φέρει επίσης στοιχεία από τη λιγότερη γνωστή μελέτη του «Ερευνες στο ύφος του Ηροδότου. Μια μορφή υπερβατού».

Η Εισαγωγή στον Ηρόδοτο και τα ανάλογα Σχόλια έχουν συνταχθεί με την άνεση ενός ανθρώπου που έχει χωνέψει και επεξεργαστεί τη γερμανική (κυρίως) βιβλιογραφία και έχει κατακτήσει στην εντέλεια το αρχαίο κείμενο. Σήμερα, πενήντα τόσα χρόνια μετά, η Εισαγωγή παραμένει ενεργή και χρησιμότατη. Διερευνά τα γενικά χαρακτηριστικά της ηροδότειας αφήγησης, εκθέτει με σαφήνεια τα περιεχόμενα της ιστορίας και τα συστατικά στοιχεία της (παρενθήκες, προσθήκες, Νουβέλες και Ανέκδοτα). Αναφέρονται τα σχετικά με τις πηγές και τη μεθοδολογία του Ηροδότου και επανατίθεται το παλαιό ερώτημα κατά πόσον ο Ηρόδοτος είναι όντως ιστορικός. Ο σαφής τρόπος με τον οποίο ο τριανταπεντάρης ΔΝΜ εκθέτει σχετικές θεωρίες, συζητά τη μεταφυσική διάσταση του Ηροδότου και αναλύει το ύφος του δείχνει αυτό που αργότερα θα αποβεί κύριο χαρακτηριστικό του: τη διαύγεια και την ευρωστία του λόγου του. Ο κύκλος του Ηροδότου θα κλείσει αρκετά χρόνια αργότερα, όταν ο ΔΝΜ θα μας δώσει λαμπρά μεταφρασμένες οκτώ Νουβέλες και τέσσερα Ανέκδοτα του ιστορικού.

Οι φιλολογικές αρετές του θα φανερωθούν καθαρότερα στο κατά τη γνώμη μου αρτιότερο και σημαντικότερο έργο του για την αρχαία ελληνική γραμματεία, «Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα. Η διαλεκτική της Οδύσσειας». Η πρώτη γραφή αυτής της μονογραφίας εμφανίζεται στα χρόνια της Χούντας (1968-1970) σε τρεις συνέχειες στα Ελληνικά. Δεν θα περιγράψω αυτή την πολύτιμη μελέτη τη σχετική με την ποιητική διαλεκτική της Οδύσσειας, όπου εκτίθεται η πολύπλοκη τεχνική του ποιήματος και προβάλλονται οι βασικοί αρμοί της: η συνεχής αναζήτηση και ο νόστος για την ολοκλήρωση της πορείας του ήρωα αλλά και του ίδιου του ποιήματος. Θα αντιγράψω μια μικρή παράγραφο της Εισαγωγής η οποία προβάλλει επίσης, ακέραιο και άφθαρτο ακόμη, τον πολλαπλής τάξεως νόστο του φιλόλογου και πολίτη Μαρωνίτη. «Υπάρχουν επιστημονικές μελέτες που σου μεταδίνουν την αίσθηση της αυτάρκειας και της πληρωμένης γνώσης. Και άλλες, αλλού φλύαρες κι αλλού ελλιπείς ή ελλειπτικές, με πολλούς πόρους σιωπής και κρατημένης θλίψης. Το βιβλίο αυτό είναι διάτρητο από τέτοιου είδους χάσματα».

Ο Μαρωνίτης δεν μας έδωσε άλλη εκτενή μελέτη για κάποιον κλασικό συγγραφέα. Τα «Ομηρικά μεγαθέματα» (2η έκδ. 2005) είναι ένα βιβλίο για τον Ομηρο, όμως διαφέρει από το πρώτο σε πολλά, όπως και ο ίδιος ομολογεί στον Πρόλογό του. Υπάρχουν καινούργια και ενδιαφέροντα κεφάλαια για τον Ομηρο, όμως τα Μεγαθέματα παραμένουν στη σκιά της (πολλαπλώς) βασανισμένης Διαλεκτικής της Οδύσσειας. Στην πορεία του χρόνου ο ΔΝΜ αφήνει, κατά κάποιον τρόπο, την κλασική φιλολογία και γυμνασμένος από την άσκησή του στον Ηρόδοτο και στον Ομηρο ανοίγεται σε μελέτες νεοελληνικές. Καλώς έπραξε. Μας έδωσε εξαιρετικά κείμενα για τους μεγάλους νεοέλληνες ποιητές, αρχής γενομένης από τον Σολωμό, και εισηγήθηκε έναν δυναμικό τρόπο μελέτης της νεοελληνικής ποίησης που δεν έχει τίποτε να ζηλέψει από μια αυστηρή μελέτη αρχαιογνωσίας.

«Με αυτά τα αρχαιοελληνικά ερεθίσματα κινήθηκα και στη νεοελληνική ποίηση, προσπαθώντας να ανιχνεύσω σε μείζονες ποιητές, όπως ο Καβάφης, ο Σεφέρης και ο Ρίτσος, ελληνικές παραφράσεις –ας τις πούμε έτσι –αρχαιοελληνικών προτύπων, θεμάτων και μύθων, που μερικές φορές είναι εντυπωσιακές ως προς την προκλητική τους απόκλιση σε σχέση με αυτό που δίνει το πρότυπο αλλά και το απείκασμα του προτύπου». Αυτά σημειώνει ο ίδιος. Κλασικά παραδείγματα αυτής της νέας ενασχόλησης «Η Νέκυια της Κίχλης», «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου» και «Ο φιλέταιρος Οδυσσέας», οι τρεις μελέτες για τον Γ. Σεφέρη. Εδώ συνδέονται μια για πάντα τα παλαιά με τα νέα κείμενα. Τα παλαιά με τα νέα πάθη.

«Είναι παλιό το χούι μου με τη μετάφραση. Ετσι ξεκίνησα ως πανεπιστημιακός δάσκαλος, μεταφράζοντας και διδάσκοντας Ηρόδοτο, και προχώρησα με Ομηρο, Ησίοδο και Σοφοκλή και λίγο Σαπφώ». Αυτά είπε σε πρόσφατη συνέντευξή του. Κάποτε πρέπει να γραφεί μια σοβαρή μελέτη για τη μεταφραστική ενασχόληση του Μαρωνίτη. Για την ώρα μπορώ και διακρίνω δύο φάσεις, δύο εκδοχές αυτής της ενασχόλησης. Οι ηροδότειες μεταφράσεις, και ειδικά οι Νουβέλες και τα Ανέκδοτα, έχουν πραγματωθεί πάνω σε έναν στιβαρό και σαφή πεζό λόγο. Αλλωστε ο «ιδιότροπος» και γοητευτικός πεζός λόγος είναι αυτό που διακρίνει τον Μαρωνίτη. Στη συνέχεια ο Μαρωνίτης με τις ομηρικές μεταφράσεις του θέλει να απελευθερωθεί περισσότερο από το πρωτότυπο. Γνωστή είναι επίσης η εμμονή του στην προβαλλόμενη «ισοτιμία» του αρχαίου και του νέου κειμένου. Οι ομηρικές μεταφράσεις φαίνονται τελικά να έχουν παραχθεί για να ακούγονται μάλλον παρά να διαβάζονται αντικριστά (ή όχι) με το πρωτότυπο. Εραστής του προφορικού, θεατρικού λόγου ο ΔΝΜ συντάσσει, κάποτε μάλιστα με τρόπο απροσδόκητο, τα ομηρικά μεταφράσματά του. Πρωτίστως για να ακουστούν. Και μάλιστα στο θέατρο. Πράγμα που πολύ του άρεσε.

Ο παρών, τρέχων χρόνος κρίνει τα έργα μας μέσα στα όριά του. Αλλοτε δίκαια. Αλλοτε άδικα. Ο μέλλων χρόνος είναι η απειλή των έργων μας. Ο Μαρωνίτης ως κλασικός φιλόλογος, ως νεοελληνιστής, ως διανοούμενος κι ως ενεργός και ασυμβίβαστος πολίτης θα έχει, πιστεύω, την επιδοκιμασία του μέλλοντος χρόνου. Οπως άλλωστε και του τρέχοντος.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.